Во фељтонот што ќе го објавиме во неколку продолженија, д-р Митко Б. Панов, редовен професор во Институтот за национална историја, прави обид дефинитивно да стави точка на бугарските историографски конструкти, особено што под превезот на политичкиот договор и билатералните протоколи со Бугарија, Самуил и неговата држава и црква се проектираат во модерната борба за средновековното наследство на Македонија, а преку историска комисија, која го легитимира политичкиот концепт за некаква замислена и измислена „заедничка историја“, се експлоатираат за идентитетско негирање на постоењето на македонскиот народ и на македонската нација. Написот демонстрира дека проектирањето на историското минато во 21 век за оспорување на современиот идентитет претставува реминисценција на политичкото, идеолошкото и терминолошкото ослепување на Самуиловата држава и црква од страна на византискиот естаблишмент во 11 и 12 век
Повод: Беласичката битка, 29 јули 1014 година
Oсврнувајќи се на 1.009-годишнината од легендарниот балкански судир помеѓу Самуил и Василиј Втори кај Беласица и реактуализирањето во македонско-бугарските политички односи, неминовно се наметнува прашањето за терминологијата што ја користеле византиските автори од 10 и 11 век, односно како истата таа била обликувана во согласност со тогашната идеологија и понатаму манипулирана за моменталните цели на политичката пропаганда. Критичката анализа на политичко-идеолошкиот контекст при користењето на конструираната терминологија овозможува да се открие како биле идентификувани Самуил и Самуиловата држава од византиските современици и како бил нарекуван Василиј изживуватори за време на неговото владеење.
1. Самуил не бил „бугарски“ цар, а Самуиловата држава не била „бугарска“
Инсистирањето на бугарскиот карактер на Самуиловата држава, и тоа врз основа на личната перцепција на Самуил со наводни претензии за продолжување на бугарските државни и царски традиции, е историографски проблематично од аспект на критичката методологија и отвора повеќе истражувачки прашања:
1) Дали воопшто постои изворен податок што би посведочил дека Самуил кога било ја нарекувал својата држава „Бугарија“, а своите поданици „Бугари“?
2) Дали може да се најде изворно сведоштво дека византиските автори што биле современици на Самуил ја именувале државата како „Бугарија“ и го идентификувале населението како „Бугари“?
3) Дали навистина цар Самуил кога било се стремел да го продолжи Бугарското Царство?
4) Дали Самуил воопшто претендирал на бугарските државни и црковни традиции и се повикувал на нив за да ги легитимира својата држава и црква?
Овие комплексни прашања ја синтетизираат севкупната историографска интерпретација за Самуиловата држава. Нивниот одговор, заснован на критичка изворна анализа, открива поинаква перспектива од стереотипната интерпретација конструирана по ликвидирањето на Самуиловата држава и рециклирана во 19 и 20 век, а особено експлоатирана последните години од аспект на современите политички агенди на Бугарија во однос на Република Македонија и идентитетот на македонскиот народ.
Колку денес некој да претендира да докажува дека Самуил ја идентификувал својата држава како „Бугарија“, а поданиците како „Бугари“ – за ваквото тврдење едноставно нема изворна поткрепа. Не постои ниту еден изворен податок што ќе посведочи како Самуил ја нарекувал својата држава или, пак, жителите што биле опфатени во рамките на границите на Самуиловата држава. Натписот од селото Герман кај Преспа, кој му се припишува на Самуил, независно од реалните сомневања околу веродостојноста поради околностите на пронаоѓањето во екот на пропагандите во Македонија кон крајот на 19 век, не содржи каква било идентификациска ознака, освен името на Самуил и на неговото потесно семејство, како и христијанската определба.
Сериозна резервираност постои и за т.н. Битолски натпис, откриен во 50-тите години од 20 век. Натписот е оштетен, составен во минато време и ја содржи титулата „автократор“, што покрај истакнувањето на етничката самоидентификација несвојствена за 11 век, како и неможноста да се утврди годината на настанување, предизвикува сомневање дека натписот бил навистина создаден од царот Јован Владислав или, што е многу поверојатно, датира од подоцнежно време. Археолозите Георгиос Веленис и Елена Костиќ во најново време во рефератот презентиран на Византолошкиот конгрес во Белград (2016 г.) убедливо покажаа дека Битолската плоча била дел од постар објект од римско време и дека натписот настанал во 1202/3 г., за време на Калојан. Тоа кореспондира со тенденцијата на Калојан, кој се нарекувал „цар на Бугарите и Власите“, да ја оправда својата царска титула, конструирајќи фиктивен континуитет со државните традиции од некогашните владетелски династии на Симеон, Петар, на кои го додал и Самуил, притоа измислувајќи дека сите овие цареви биле крунисани од Римското Папство. Значителната оштетеност на натписот го сведува читањето на Битолскиот натпис на модерна имагинација и конструирана субјективна историска контекстуализација. Неговото подоцнежно настанување не може воопшто да се користи како „доказ“ за припишување на некаква „бугарска“ етничка припадност на Јован Владислав, Самуил или Гаврило Радомир, ниту на жителите на Самуиловата држава. Меѓутоа, наспроти тоа, натписот во континуитет шеесетина години се користи од Бугарија за фиктивно проектирање на етничкиот карактер на жителите од средновековна Самуилова во современа Македонија.
Во отсуство на конкретно и веродостојно изворно сведоштво однатре, терминолошкото идентификување на Самуил и на Самуиловата држава се сведува на перспективата однадвор, односно на поимањето на „другите“, кои преку употребата на терминологијата ја правеле и сопствената диференцијација, одразувајќи го политичкиот и идеолошки концепт на своето време.
Ваквата состојба ја наметнува потребата од критичко препрочитување на изворите, ослободени од напластените идеолошки конструкти и субјективни историографски интерпретации. Во таа смисла се занемарува евидентниот факт дека византиските автори, кои биле современици на Самуил, воопшто и не ja именувале Самуиловата држава, ниту пак самиот Самуил. Наместо тоа, византиските современици користеле класична стереотипна терминологија за означување на непријателите на Византија олицетворени во Самуиловата држава. Самуиловото име и титула биле целосно игнорирани, односно замаскирани со неодредениот назив „Комитопул“ – „Комет[опул]“. Единствениот современик што го навел името Sāmuel со кое го идентификувал постариот од двајцата браќа Комитопули („Komsajagk“ – калк од грчкиот Κομητόπουλοι) бил Стефан Таронски, познат и како Асолик. Меѓутоа, пишувајќи од далечната Ерменија, Стефан Таронски очигледно не разбрал кои биле вистинските протагонисти во војната на Василиј Втори, подредувајќи го својот наратив на националистичката перспектива за припишување на ерменското етничко потекло на Самуил и неговиот брат, како и на аристократијата и трупите инволвирани во војната.
Византискиот автор Лав Ѓакон, како непосреден сведок на настаните и директен учесник во воените кампањи на Василиј Втори против Самуил во 80-тите години од 10 век, го употребувал терминот „Мизи“ за идентификација на непријателите асоцирани со Самуиловата држава. Тој ги карактеризирал „Мизите“ како „арогантен и суров народ, коj издишувал убиства“ и ја опустошувал „земјата на Македонците“. Лав Ѓакон го користел и генеричното име „Скити“, со кое реторички ја изразувал опасноста самиот да стане жртва на „скитскиот меч“ по паничното повлекување на византиска војска по поразот кај Трајановата порта во 986 г. Покрај очигледниот факт дека Лав не го користел терминот „Бугари“ за означување на непријателите од Самуиловата држава, постојат и концептуални разлики во карактеризирањето на непријателите во лицето на бугарската држава со кои своевремено војувал императорот Јован Цимиски, поразувајќи ги во 971 г.
Oд перспектива на византиската политичка идеологија, 971 година несомнено била маркирана како триумфална, кога Бугарите дефинитивно биле потчинети, а ликвидираната бугарска држава и црква инкорпорирани во Империјата. Тоа го констатирал и константинополскиот патријарх Антониј Студит (974–979), нагласувајќи дека во 971 г. „вообразениот бугарски народ, кој ги отфрли уздите на римското владеење, повторно ја спушти главата под ромејскиот јарем и научи да служи наместо да владее“. Сè што се случило по 971 г. било сметано за нелегитимно посегнување на географската сопственост на Византија, бидејќи Бугарија повеќе не постоела, ниту како држава ниту како црква. Во таа смисла, Лав Ѓакон правел диференцијација со новите непријатели од Самуиловата држава како „Мизи“, со кои тој лично се соочил, кои за него биле „странски народ“ со „скитски“ карактеристики и ја освојувале „земјата на Македонците“. На тој начин, византиските автори ја демонстрирале географската сопственост, која била загрозена од Самуил, бидејќи тој исто така претендирал на „македонската земја“.
Тоа недвосмислено го констатирал Јован Геометар, еден од водечките византиски ретори во втората половина на 10 век. Геометар пишува за Самуиловата држава како за непријателска „скитска војска“, која слободно се движела на западот како на „своја татковина“, кога „скитскиот оган“ ја опустошувал „македонската земја“, а „мизиските стрели“ (Самуиловата војска) ги надвладувале „авсониските копја“ (ромејската војска). Во поемата „За Комитопулот“, Геометар директно упатил на Самуил, користејќи го вештиот поетски израз без да го наведе неговото име:
„Комета (Κομίτης) го потпалуваше небото,
а комит (κομήτης) го осветлуваше западот (…)
се јави овој со залезот на Никифор,
овој страшен тифон меѓу злосторниците“.
Геометар евидентно избегнал да го открие идентитетот на Самуил, умешно користејќи ја симболичната игра на зборови комит – комета, што, покрај наведувањето на императорот Никифор Фока, му послужило како хронолошка одредница за појавата и подемот на страшниот непријателски лидер – Комитопулот. Етнонимот „Бугари“ и топонимот „Бугарија“, кои се среќаваат во поемите на Геометар, се однесуваат на војната на Византија со бугарската држава во 970 г., а не на воената загрозеност од Самуил Комитопулот и неговата држава.
(Продолжува)
Автор на текстот е Проф. д-р Митко Б. Панов
Редовен професор во Институтот за национална историја
