Кој најмногу се спротивставувал на обидите за зачленување на СФРЈ во тогашната Европска економска заедница? Како политичкиот и партиски врв на тогашната држава ја доживувал смртта на Јосип Броз-Тито и перспективите потоа?
За овие и за многу други помалку познати историски детали, прочитајте во фељтонот што е наш уреднички избор од најновата книга „И по Тито – Тито“, на првиот претседател на македонското собрание и висок функционер во неколку влади на поранешната СФРЈ, Стојан Андов. Книгата „И по Тито – Тито“ е дел од политичките мемоари на Андов што ги издава „Матица македонска“.
ФЕЉТОН: СТОЈАН АНДОВ „И ПО ТИТО – ТИТО“ (3)
Ѓурановиќ во 1984 година стана член на Претседателството на СФРЈ. Ретко се гледавме, а кога ќе се видевме, знаевме со часови да останеме и да разговараме.
Потоа Ѓурановиќ ја промени темата од кадровските прашања, па рече дека и на Косово ситуацијата е сѐ понеизвесна.
– Не знам како ќе се справуваме со тоа. Новиот министер за внатрешни работи треба да настапи енергично и тоа со угледот на Доланц може да даде резултати, ама може и да ги заостри работите. Во пораката од ЕЗ и во некои дискретни пораки од Маргарет Тачер се сугерира по мирен пат да го решиме косовското прашање, без насилство, без крв. Не сум сигурен дека работите одат кон тоа да се оствари таква намера, и натаму се заострени односите на Косово, и натаму притисокот од полицијата е голем и ќе биде сѐ поголем. Немам одговор на прашањето каква е и каква ќе биде нашата политика кон косовскиот проблем. Тука го имам предвид и фактот што интелектуалните кругови во Србија стануваат сѐ понестрпливи. Просто го оживуваат косовскиот мит. На Албанците гледаат како на дојденци што мора да се послушни пред Србите и нема расположение во српската јавноста за некое мирно уредување на односите меѓу Албанците на Косово и власта. Еве, како претседател на Владата можам да кажам: не знам што можеме да направиме и што ни следува, што ќе се случува понатаму што било да направиме и што било да не направиме. Понатаму, ме загрижува и антизападната атмосфера што се создава во нашава земја, која не ослаби ниту по енергичните говори на мис Тачер, која сакаше да ја убеди пред сѐ српската, но и југословенската јавност, дека Велика Британија верува во Југославија и ќе ѝ даде поддршка за да ги реши своите проблеми итн. Сѐ уште во јавноста кај нас повеќе се има доверба во СССР отколку во ЕЗ и Западот. Така јас си ја протолкував онаа епизода што ја доживеав кога генералот Љубичиќ ме праша дали империјалистите овде ќе ни ги средуваат работите. Луѓето не сфаќаат дека доаѓа и ќе дојде до големи промени наскоро во СССР.
Вестите што ги добиваме кажуваат дека Брежнев е тешко болен и не се знае колку ќе живее, кој ќе го замени, дали ќе ја држи тезата за ограничен суверенитет. Како што нема јасен поглед за Западот, нема јасна поддршка ниту за Истокот. Врховец како министер за надворешни работи не покажа дека располага со капацитет за попрецизно и далековидо проценување на светските состојби, за односите меѓу двата блока и за местото на Југославија во тој контекст. Очекувам Мојсов, како иден министер за надворешни работи, да биде многу поделотворен. Тој беше амбасадор во СССР и ги знае состојбите таму, беше амбасадор и во ОН, најблиску ги набљудувал состојбите во САД и во Западниот блок, ги следеше и настаните во неврзаните земји, иако не толку загреано како што го правеше тоа Врховец, кој најмногу се исцрпуваше со односите со неврзаните. Ни претстојат многу сложени и тешки години. Економски слабееме од ден на ден, не располагаме со информации и анализи што се случува околу нас и што може да се случи и кој пат да го фатиме. Тие факти многу ме загрижуваат. Кој и да биде избран за премиер, ќе се соочи со многу тешка ситуација.
– Да се вратиме, Стојане, на оваа состојба околу изборот на нов премиер. Се надевам, а и доста сум сигурен, дека никому нема да му падне напамет од мене да побара да останам уште еден мандат. Такво нешто по никоја цена не би прифатил, а, од друга страна, согласноста Македонија да даде кандидат за премиер е блокирана од Македонија и едноставно не е можно решение. Овде-онде почна да се шушка, да се види од другите републики да се бара кандидат за премиер. Србите ни дадоа до знаење дека во оваа ситуација не се интересираат за премиерското место, за нив е многу важно да се смират состојбите на Косово, тие да се решат и да дојде премиер што се разбира малку повеќе во тоа што значи соработката со ЕЗ.
„…Во пораката од ЕЗ и во некои дискретни пораки од Маргарет Тачер се сугерира по мирен пат да го решиме косовското прашање, без насилство, без крв. Не сум сигурен дека работите одат кон тоа да се оствари таква намера, и натаму се заострени односите на Косово, и натаму притисокот од полицијата е голем и ќе биде сѐ поголем. Немам одговор на прашањето каква е и каква ќе биде нашата политика кон косовскиот проблем. Тука го имам предвид и фактот што интелектуалните кругови во Србија стануваат сѐ понестрпливи. Просто го оживуваат косовскиот мит…“
Ѓурановиќ тогаш продолжи вака: „И јас немам целосен увид во тоа што значи соработката со ЕЗ, ама многу нешта од работата на договорот и по неговото склучување ми станаа јасни кога во една скорешна средба, на која беше домаќин ти, шефот на таа делегација ми рече: „Господине претседател, единствено ако водите политика како во ЕЗ кон земјоделството, тогаш бидете сигурен дека само Војводина може да храни земја со 40 милиони луѓе, а Југославија има 20 милиони, но во продавниците немате масло и месо.“ Тоа беше директна шлаканица што ми ја удри еден Европеец за да сфатам колку е важна таа соработка и колку е потребно да се свртиме кон Запад. Но за тоа човек кај нас не може отворено да зборува без да биде нападнат и да не си го загорчи животот. Многу научив од тој период кога почнаа преговорите летото во 1978 година, до последните средби оваа есен колку ни требаат ЕЗ и Западот и колку сме далеку од сознанието за таа потреба и колку негуваме илузии дека сме најдобри и најсигурни во светот. Како, Стојане, да се спасиме од таа болест?
Во 1981 година летото ни дојде на гости Жан Франсо Бенио, министер за надворешна трговија на Франција и претседател на францускиот дел од мешаниот Комитет за соработка, а претседател на југословенскиот дел бев јас. Надвор од официјалните разговори, кои веќе ги водевме во една ситуација во која се чувствуваше некаква поладна атмосфера, ние разговаравме послободно и Жан Франсо Бенио ми кажа интересна приказна. Неговиот прадедо бил од Гацко, во Црна Гора, на границата со Херцеговина. Тој бил јунак, млад човек, шеф на обезбедувањето на маршалот на Наполеон, Мармон, кој бил поткрал, надлежен раководител од Истра, па до Будва. Еден момент Мармон му рекол на прадедо му: „Подготви се, и да си земеш жена со тебе, ќе бегаме во Франција. Наполеон ја загуби големата битка во Русија, а тешко е да се верува дека ќе добие друга. Ја загуби и онаа кај Лајпциг.“ Неговиот прадедо Бенио, ми го кажа и името, но не можам сега да се сетам, го јавнал коњот, било лето, протрчал низ Конавле, меѓу Дубровник и Херцег Нови, а малку подалеку од морето на полето имало жетвари. Грабнал една добра мома, отишол до неа, ја качил на коњот и истрчал до пристаништето. И така отишле во Франција. Денио, кој бил потомок на тие двајца бегалци, му ја кажал оваа приказна и на Ѓурановиќ, па ми рече: „Претседателе, многу би ми значело кога би ми се овозможило да го видам тоа Гацко.“ Се погледнавме и рековме дека ќе ја средиме таа работа. Седнавме и разговаравме.
Откако Бенио изрази голема благодарност за овозможената посета на Гацко, премина на сериозни теми. Рече: „Сакам, колега, да ве предупредам и да ви кажам да бидете многу внимателни со ЕЗ и со Западот. Треба да градите односи на блискост и доверба. Во Франција очекуваат, по Тито, вашата земја да земе прозападен пат. Ако се случи тоа, ќе бидете помогнати од Франција и ќе ја уживате нејзината поддршка. Ако не се случи тоа, тогаш Франција, како католичка земја, ќе се сврти да ѝ помага Полска во согласност со историските врски што ги имала.“ Овие настани се случија при крајот на 1981 година, нешто подолго од една година откако претседателот Тито почина и околу шест месеци по мојот разговор со Рој Џенкис. Една година пред тоа, пред разговорот со Џенкинс, тоа го коментиравме со Ѓурановиќ, дека тогаш тоа беше знак дека навистина постои заинтересираност на Западот Југославија да се сврти кон демократизација и напуштање на тоталитаризмот. Во Југославија имаше полни затвори пред сѐ со Албанци, уште се тепаа затворениците, а шанса за слободна мисла немаше и тие работи фактички не ги гледаа мнозинството политичари во СФРЈ, како што не го гледаа и патот што нѐ водеше во сиромаштија, а за што, како што велеше Ѓурановиќ, двапати се обидел во разговори со претседателот Тито, но и со членовите на Претседателството на СФРЈ, да издејствува да се преземат сериозни мерки, вклучувајќи и девалвација на динарот. Но тоа беше одбиено.
(Утре: Моето враќање во Скопје)
