Демографијата во Израел не е само демографија. Тоа е најважното прашање за националната безбедност и важен индикатор што влијае на израелско-палестинските односи. Зошто?
Наталитетот како стратегиско политичко-безбедносно прашање
Според процените, на почетокот на 2023 година, околу 7,45 милиони Евреи живееле во Израел и на Западниот Брег. Приближно исто толку, 7,53 милиони Палестинци или Арапи живееле на Западниот Брег, Појасот Газа, Израел и источен Ерусалим. Со оглед на таквите бројки, не е изненадувачки што еврејските политичари се противат на формирање палестинска држава, бидејќи таа брзо би го надминала Израел поради традиционално повисокиот наталитет на Палестинците и, веројатно, подобрите услови за живот за Палестинците (отколку што е случајот во моментов). Таква понаселена палестинска држава би можела воено да му се закани на Израел. Ова е причината за противењето на израелската десница на решението за две држави.
Големиот демографски предизвик
Израелските/еврејските националисти се и против решението за заедничка држава, дури и ако е под израелска администрација. Имено, доколку Израел би го анектирал целиот Западен Брег (реката Јордан), а Палестинците би останале да живеат таму, тоа би било голем демографски предизвик, а Палестинците на крајот би можеле да станат убедливо повеќебројни од Евреите. Токму затоа израелските националисти јавно или тајно се залагаат за преселување на Палестинците во Хашемитското Кралство Јордан.
Сепак, демографските трендови не се постојани и се менуваат со текот на времето. Во последниве години во Израел и делови од Западниот Брег под израелска администрација, наталитетот на Евреите се зголемува, а наталитетот на Палестинците се намалува (во голема мера поради лошите социјални услови на Западниот Брег). Сепак, растот на наталитетот во Израел, исто така, станува проблем кога се гледа неговата структура, односно големиот пораст на сегрегираното и привилегираното ултраортодоксно еврејско население.
Споредба на еврејскиот и арапскиот наталитет
Во децениите по основањето на Израел во 1948 година, арапското население имаше посилни стапки на наталитет од Евреите. Така, на пример, во 1960 година, арапските жени во просек раѓале по осум деца, додека Еврејките раѓале по 3,5 деца. До 1980 година, соодносот падна на шест деца по Арапка и три деца по Еврејка. Околу 2000 година, соодносот беше дополнително намален на 4,5:2,7 во корист на арапското население.
Поради поголемиот наталитет, процентот на Арапи во Израел се зголеми од 13 отсто во раните 1970-ти на сегашните 21 отсто (муслимани, христијани, друзи итн.). Сепак, до 2019 година, стапката на фертилитет на Евреите ја надмина стапката на наталитет на Арапите. Во Израел и Западниот Брег под израелска контрола (зона Ц), односот беше 3,05 спрема 3,04. Процентите на наталитет на Арапите во Појасот Газа и под палестинската управа на Западниот Брег не се вклучени бидејќи тие не се државјани на Израел. Истовремено, има пад на бројот на новороденчиња. Помеѓу 2018 и 2022 година, просечната еврејска стапка на наталитет падна од 3,17 на 3,03 деца по жена. Кај муслиманите и христијаните падот е уште поголем – од 3,20 на 2,91 за муслиманите и од 2,06 на 1,68 за христијаните. Кај друзите е забележан пад од 2,16 на 1,85.
Во Израел браковите се склучуваат исклучиво помеѓу членови на иста
верска заедница, а меѓурелигиските бракови не се дозволени
Модерната држава Израел е дефинирана како еврејска, демократска и секуларна држава во која религијата е одвоена од државата. Меѓутоа, во пракса израелскиот секуларизам е далеку поинаков од секуларизмот во Европа и Америка. Иако јудаизмот не е официјална религија на Израел (основачите на Израел биле секуларни ционисти), тој е религија што има значителни привилегии над сите други. Петте официјално признаени религии во земјата се јудаизмот, исламот, христијанството, друзите и бахаи-религијата. Тие се поделени на 14 признаени верски заедници. Другите религии можат да ги извршуваат своите ритуали, но тие не се официјално признаени и не добиваат финансирање од израелската влада. Огромното мнозинство израелски граѓани се регистрирани членови на една од верските заедници.
Специфичноста на стапувањето во брачна заедница во Израел е тоа што браковите се склучуваат исклучиво помеѓу членови на иста верска заедница, а меѓурелигиските бракови не се дозволени. Меѓутоа, државата Израел ги признава браковите меѓу сопружници од различна вероисповед доколку тие се склучени во странство. Затоа многу мешани бракови се склучуваат некаде во соседството, како на пример Кипар или Малта. Во 2010 година беше направена промена и двајца сопружници можат да се венчаат на граѓанска церемонија доколку не припаѓаат на ниту една верска заедница.
Кое е значењето на ултраортодоксните Евреи?
За одреден значаен дел од еврејската популација, религијата е најважна работа во животот. Тоа се ултраортодоксни или хареди (харедим) Евреи. Односот меѓу секуларните и харедските Евреи во Израел почна да се обликува уште пред формирањето на израелската држава помеѓу ционистичкото движење и религиозните Евреи (политичката партија Агудат Израел основана во 1912 година). Водачите на ционистичкото движење, секуларните Евреи, беа главните поборници за формирање на државата Израел, додека харедите беа против тоа. Секуларните ционисти веруваа дека формирањето на израелската држава во Палестина е неопходно за да се спасат Евреите од прогон и погроми во Европа. За разлика од нив, харедите верувале дека еврејското враќање во ветената древна татковина (Светата земја) треба да го овозможи некој друг, а не тие, и дека со формирањето на независна еврејска држава одат против Божјата желба.
Со текот на времето, особено по формирањето на државата Израел, беше постигнат договор меѓу ционистите и Агудат Јизраел дека религиозните Евреи ќе имаат автономија, односно посебен статус во рамките на еврејската држава за да можат да продолжат да го проучуваат јудаизмот. Некои од отстапките што ги добија беа: 1) финансирање на јавните услуги и трошоци за живот од државата (вклучувајќи и студирање во верски училишта), 2) ослободување од обврската за воена служба и служба во вооружените сили, 3) овластување на верските водачи (рабини) за прашања како што се брак, развод и придружни церемонии, 4) политичко претставување во Кнесетот и Владата преку религиозни партии (на пр. Обединета Тора јудаизам, Шас, Мафдал-религиозен ционизам…).
Жените хареди имаат значително повисока стапка на наталитет од секуларните Еврејки, но…
Иако процентот на наталитет во Израел се зголемил во корист на Евреите во споредба со израелските Арапи (3,05: 3,04), што набљудувачите би го протолкувале како еврејска победа, кога ќе се погледне структурата на новороденчињата, прашање е колкава е таа предност. Жените хареди имаат значително повисока стапка на наталитет од секуларните Еврејки. Односот е 6,64 деца меѓу ултрарелигиозните Еврејки во споредба со 2,47 деца меѓу секуларните Еврејки. Кога ќе се исклучи стапката на плодност на ултраортодоксните Еврејки, стапката од 2,47 деца меѓу секуларните Еврејки е одлична бројка во споредба со другите развиени земји. Жените во Франција раѓаат 1,9 дете, во Америка 1,64, Велика Британија 1,56, а во Италија само 1,25 дете. За населението да остане на исто ниво, односно да се обнови, потребна е стапка на фертилитет од 2,1 деца по жена. Ова е проблем на западниот развиен свет. Во последните децении, високиот наталитет на релативно малата заедница на ултраортодоксни Евреи (до 10 отсто) не претставуваше проблем за Израел поради високите стапки на наталитет на секуларните Евреи и масовното враќање на Евреите од целиот свет, особено од Европа (т.н. процес Алија). Меѓутоа, во последно време ова се менува. Повеќе нема масовно пристигнување на Евреи од Источна Европа (областа на поранешниот Советски Сојуз) во Израел. Во исто време, многу висококвалификувани Евреи го напуштаат Израел и заминуваат во САД и други развиени западни земји. Понатаму, стапката на наталитет на секуларните Евреи паѓа, додека онаа на ултраортодоксните вртоглаво расте. Во 2022 година, населението хареди имаше околу 1.280.000, од 750.000 во 2009 година. Во 2022 година, харедите сочинуваа 13,3 отсто од населението на Израел. Децата хареди сочинуваат 19 отсто од израелските деца под 14-годишна возраст и 24 отсто од децата на возраст под четири години.
Решение: Регрутирање хареди во војска?
Додека војната на Израел во Газа продолжува и борбите со Хезболах продолжуваат, во израелското општество се зголемуваат повиците за ултраортодоксните Евреи да се пријават во израелските одбранбени сили (ИДФ). Околу 70 отсто од Израелците го поддржуваат нивното регрутирање. Владата на Нетанјаху објави дека владејачката коалиција не се согласила да го продолжи военото ослободување на харедите, кое истече на 1 април. Затоа ИДФ на почетокот на април почна да испраќа покани за воена служба до учениците од јешива (верско училиште). Од нив може да се мобилизираат околу 63 илјади. Според израелскиот закон, секој израелски државјанин што е „Евреин, друз или черкезиец“ мора да служи војска од 18-годишна возраст. Мажите служат околу три години, а жените најмалку две години. Арапите, муслиманите и христијаните не се обврзани да служат војска. Нема многу што добиваат ослободување поради здравствени и други причини, а ги има сѐ повеќе.
Секоја година околу 13 илјади млади мажи се ослободени од воена служба, што е нешто што ИДФ повеќе не може да си го дозволи поради постојаните воени судири со Палестинците и другите непријатели. Само околу 1.200 православни Евреи служат војска секоја година, што е помалку од 10 отсто. Еден од двајцата главни рабини во земјата, Јицак Јосеф, неодамна изјави дека „сите хареди ќе се преселат во странство“ доколку бидат принудени да се приклучат на армијата. Коментарот предизвика осуда за охрабрување на Израелците да заминат за време на национална криза и потсмев, бидејќи многу секуларни Израелци не би имале проблем со масовниот егзодус на хареди, рече Гилад Малах од Израелскиот демократски институт.
Времето ќе покаже дали Владата навистина ќе започне со регрутирање хареди во армијата. Бенјамин Нетанјаху е под притисок на десничарските партии да не го прави тоа и наместо тоа да ги прошири израелските населби на Западниот Брег. Ултраортодоксните Евреи се главните водачи на создавањето нови израелски населби.
Неизвесен пат кон иднината
На крајот на 2023 година, населението на Израел беше 9,84 милиони, а за една година порасна за 1,86 отсто. До 2040 година Израел треба да има 12 милиони жители. До крајот на оваа деценија, бројот на хареди треба да достигне 16 отсто од населението на Израел. Според некои проекции, харедите ќе сочинуваат 20 отсто од вкупното население во 2040 година, а дури една третина во 2065 година. Таа година секое друго израелско дете би било ултраортодоксно!
Подемот на екстремно религиозните Евреи води до многу предизвици и отвора безброј нови прашања. И покрај придонесот во еврејската демографска војна Харедите против Палестинците, проектираната консолидација на ултраортодоксното население ќе ги оптовари економијата, општеството и вооружените сили на Израел од повеќе причини. Харедите се главни приматели на социјална помош и стипендии и не придонесуваат прекумерно за економијата. Зголемувањето на населението ќе резултира со поголеми расходи од државниот буџет, што е прашање дали буџетот може да се справи бидејќи Израел не е САД или Германија со огромни ресурси. Либералните Евреи плаќаат даноци и други придонеси на кои живеат повеќето ултраортодоксни Евреи. Ова придонесува за раздор.
Дури и ако се исклучи економијата, зголемениот број на религиозни Евреи ќе предизвика внатрешен конфликт со либералните Евреи чиј број се намалува, но сепак тие се главните заштитници на Израел бидејќи ја бранат државата со оружје во рацете од многу реални и потенцијални непријатели. Доколку харедите останат ослободени од воена служба, тоа ќе има многу негативно влијание врз израелските воени единици. Со оглед на фактот дека од неодамна сè помалку израелски млади служат воена служба (69 отсто од младите мажи и 59 отсто од младите жени) плус ултрарелигиозното население е изземено, веројатно е дека ИДФ ќе треба да се реформира. Затоа, израелската армија веројатно треба да премине на целосно професионален состав, бидејќи бројот на резервисти се намалува. Ова може да има негативно влијание врз способностите на израелските трупи на Западниот Брег и на други места. Ако Владата одлучи да собере голема професионална армија, ќе бара уште повеќе финансиски средства од буџетот.
Судири на култури – либерализам и религиозен јудаизам
Најважно од сè, порано или подоцна ќе дојде до судир на култури и цивилизации: либерали и ултрарелигиозни Евреи. Харедите живеат многу религиозен начин на живот (14 отсто), во кој преовладува мирен, аскетски и семеен живот посветен на Бога и молитвата, без интернет, мобилни телефони и секуларни едукативни содржини. Целта на ултраортодоксните Евреи е да се молат за откупување на гревовите за да бидат подготвени да го пречекаат месијата, кој ќе го воспостави Божјото царство на Земјата.
Од друга страна, либералните Евреи (45 отсто) живеат западен живот со сите негови предности и недостатоци. Тие покажуваат претприемачки дух и одржлив бизнис, основаат успешни стартап-компании и користат висока технологија (одговорна за 18 отсто од националниот БДП). Исто така, либералните Евреи ги консумираат пороците на современиот свет како што се дрогата, алкохолот, никотинот, проституцијата, коцкањето и другите криминални активности.
Покрај тие две групи, има уште две умерени групи. Поточно, 25 отсто од Евреите живеат традиционален, а 16 отсто (умерен) религиозен начин на живот.
Со оглед на брзиот раст на ултраортодоксните Евреи, наскоро Израел ќе треба да најде решение за справување со овој економски, воен и социјален феномен и предизвик. Ако ова горливо прашање не се реши на вистински начин, тоа несомнено може да доведе до внатрешно распаѓање на државата Израел. Населението хареди може да биде фактор што ќе му наштети на Израел повеќе од заканата од палестинскиот тероризам, арапските држави или Иран и од него да создаде нефункционална држава, која може да биде лесен плен за непријателот.
Сепак, секој меч има две сечила. Во сценарио кога ултраортодоксните Евреи до одреден степен го менуваат својот начин на живот и прифаќаат ограничена интеграција во остатокот од израелското општество, тие несомнено можат да придонесат за развојот на Израел. Впрочем, многу од нив се религиозни ционисти. Ова очигледно ќе мора да се случи бидејќи ниту една земја не може да издржи една третина од нејзиното население да живее на програми за социјална помош и малцинство што работи за мнозинството (92 отсто од даноците во израелскиот државен буџет ги плаќаат 25 отсто од населението) дури и ако тие се високи верски цели. Х.И.
Привилегии за Харедите
Привилегиите што ги уживаат харедите им пречат на многу секуларни Евреи. Голем дел од нив не работат и живеат на трошок на државата. Процентот на ултраортодоксни мажи што работат е 56 отсто, додека 79 отсто од нивните сопруги работат. Процентот на мажи е исклучително мал и создава преголем товар за израелската економија. Едно од најважните прашања е служењето во армијата. Харедите се ослободени од воена служба, што, се разбира, негативно влијае на безбедноста на Израел.
Поради специфичноста на израелската територија, која е долга и тесна (20.072 квадратни километри меѓународно признаена територија без источен Ерусалим, Голанската Висорамнина и Западниот Брег), Израелците не можат да дозволат непријателот да навлезе подлабоко во израелската територија во случај на војна. Ако се случи тоа, големите градови како Ерусалим, Ашдод, Тел Авив, Бершеба, Петах Тиква, Хаифа би биле загрозени, а можеби и постоењето на Израел би било доведено во прашање. За да може Израел да се заштити и да спречи уништување на големи урбани области, главен предуслов е да има голема војска. Затоа израелските војници во моментов имаат 170.000 професионалци и 500.000 резервисти со напредни воени технологии (авијација, беспилотни летала, ракетни системи), кои можат да дејствуваат во секое време на територијата на соседните земји или на инвазивните сили.
