Менахем З. Розенсафт
Со нова, проевропска бугарска коалициска влада поставена во Софија по 30 месеци политичка нестабилност, сега е време за остар пресврт во Софија во врска со историската одговорност на Бугарија за депортацијата и конечното убиство на 11.343 Евреи од Македонија под бугарска контрола, Тракија и поранешната српска област Пирот.
Бугарската влада, исто така, мора јавно да го отфрли митот, поддржан од бугарскиот претседател Румен Радев, меѓу другите, дека царот Борис Трети, авторитарен владетел на Бугарија до неговата ненадејна смрт во август 1943 година, несебично го предводел спасот на 48.000 бугарски Евреи.
Претходно оваа година, водачите на бугарската еврејска заедница ја бојкотираа церемонијата организирана од Владата, со цел да се одбележи 80-годишнината од спасувањето на бугарските Евреи за време на холокаустот, вклучувајќи и почит на Борис и царицата Џована.
Д-р Александар Оскар, претседател на „Шалом“, организацијата на Евреите во Бугарија, го објасни нивното отсуство од настанот, велејќи: „Никој од заедницата не би учествувал на настан во чест на имагинарната улога на кралот Борис во спасувањето на бугарските Евреи и презентирање искривена историја на холокаустот“.
Во Бугарија за време на Втората светска војна, како што точно забележал научникот за холокаустот Мајкл Беренбаум, „во исто време… некои Евреи беа спасени, други – прогонети, а трети – депортирани и уништени“.
За да биде валидна, историјата мора да се заснова на апсолутна, бескомпромисна вистина, а не на манипулација. Пред 80 години, 48.000 Евреи не беа депортирани од Бугарија – додека 11.343 други Евреи беа сурово натоварени во возовите за Треблинка каде што беа убиени.
Тоа се две меѓусебно зависни реалности, кои не може и не смее да се дозволи да се одвојат.
Бугарскиот премиер Николај Денков и министерката за надворешни работи и вицепремиерка Марија Габриел, поранешна европска комесарка за иновации, истражување, култура, образование и млади, се во позиција да го имитираат францускиот претседател Жак Ширак, кој во 1995 година јавно ја призна одговорноста на Франција за депортацијата на десетици илјади во нацигерманските логори на смртта.
Забележаното во Бугарија за време на Втората светска војна е, во најмала рака, сложено.
Во јануари 1941 година, Борис Трети, авторитарен владетел што бил близок со Адолф Хитлер некое време – му бил личен гостин на Хитлер на Олимпијадата во Берлин во 1936 година – објавил нова мерка, Закон за заштита на нацијата.
Оваа легислатива, по моделот на озлогласените Нирнбершки закони на Третиот Рајх, го дискриминираше и остро го маргинализираше бугарското еврејско малцинство. На 1 март 1941 година, Бугарија формално се здружи со нацистичка Германија, Италија и Јапонија. Следниот месец, по воената победа на Германија и Италија над Југославија и Грција, Бугарија ја презеде воената и административна контрола над Македонија, Тракија и Пирот.
Со декрет на бугарската влада од 5 јуни 1942 година, „Сите југословенски и грчки поданици од небугарско потекло“ што престојувале на овие територии добиле бугарско државјанство. Меѓутоа, членот 4 од оваа уредба изречно ги исклучува „лицата со еврејско потекло“ од таквото бугарско државјанство, освен за мажените Еврејки, кои се претпоставува дека се мажени за сопрузи што не се Евреи.
Погледнато нанапред, на 22 февруари 1943 година, отворено пронацистичкиот и вирулентно антисемитскиот бугарски комесар за еврејски прашања, Александар Белев, потпиша договор со претставникот на Адолф Ајхман за депортирање на 20.000 Евреи – сите Евреи што живеат во Тракија, Македонија и Пирот, и остатокот од територијата на Бугарија, честопати наречена „стара“ Бугарија.
Дестинацијата наменета за овие луѓе била дефинирана: нацистичките логори на смртта во Полска окупирана од Германија.
Плановите за овие депортации требаше да се држат во тајност, но на почетокот на март протече веста за претстојната трагедија. Двајца поглавари на Бугарската православна црква, митрополитите Стефан од Софија и Кирил од Пловдив, јавно се застапуваа во име на бугарските Евреи.
Независно од нив, истото го направи Димитар Пешев, потпретседател на бугарското народно собрание и поранешен министер за правда. Под притисок на Пешев и двајцата митрополити, како и други во бугарското граѓанско општество, Борис и неговиот премиер Богдан Филов го сменија курсот и повикаа да се запре депортацијата на Евреите од „стара“ Бугарија.
Дотука сѐ беше добро, но Борис ги отфрли молбите на митрополитот Стефан на сличен начин да се запре депортацијата на Евреите од Македонија, Тракија и Пирот, кои беа собрани од бугарски војници и полицајци и ставени во сточни вагони. Овие 11.343 Евреи биле уредно пренесени во логорот на смртта Треблинка каде што биле убиени.
Борис не направи ништо, апсолутно ништо и не изговори ниту еден единствен збор за да се обиде да им ги спаси животите на овие 11.343 Евреи.
Тоа е трајна дамка на неговиот и бугарскиот историски запис. Тој, на пример, можеше да им додели бугарско државјанство на овие „странски“ Евреи бидејќи декретот од неговата влада ги спречи да го добијат ова државјанство. Или едноставно можеше да нареди да не бидат депортирани. Или можеше барем јавно да проговори во нивно име.
Исто така, факт е дека улогата на Борис и неговата влада во одлуката да не се депортираат Евреите од „стара“ Бугарија беше реактивна наместо проактивна. Нема причина да се верува дека тие сами би презеле некаква акција за да ги спасат животите на некои бугарски Евреи.
„Она што избираме да го паметиме и што избираме да го испуштиме кога ја раскажуваме сопствената историја е знак на мудрост, храброст и достоинство“, напиша бугарската еврејска новинарка Еми Барух на 9 март 2023 година, во отвореното писмо до бугарскиот претседател Радев. „Нема морал да се најде во злобната аритметика дека животите на 50.000 биле ’платени‘ со животите на 11.343“.
Мрачната реалност е дека Борис Трети и Бугарија имаат ознаки за проверка и на двете страни од книгата.
Тоа што 48.000 бугарски Евреи беа спасени никако не ја намалува трагедијата и никако не го ублажува ужасот на 11.343 Евреи што беа испратени во смрт по налог на владата на царот Борис Трети.
А фактот што Евреите од Македонија, Тракија и Пирот беа депортирани за да бидат убиени не одзема ништо од еднаквата вистина дека кралот Борис и неговата влада се согласија со барањата на другите да ги спречат Евреите од „стара“ Бугарија да ја доживеат истата судбина.
„Еуобсервер“ Колумна на Менахем З. Розенсафт
Розенсафт е висок функционер на Светскиот еврејски конгрес.
Тој предава за Законот за геноцид на правните факултети на универзитетите „Колумбија“ и „Корнел“.
