Ирена Стефоска, министерка за култура
Министерката за култура Ирена Стефоска е докторка на историски науки и редовна професорка во Институтот за национална историја при Универзитетот „Св. Кирил и Методиј“. Дипломирала на Институтот за класични студии при Филозофскиот факултет во Скопје, магистрирала на Централноевропскиот универзитет во Будимпешта и на Филозофскиот факултет во Белград, а докторирала на Институтот за историја при Филозофскиот факултет во Скопје.
Во периодот од 2016 до август 2020 година беше пратеничка во Собранието, каде што претседаваше со Комисијата за култура и со групата за соработка со грчкиот парламент. Функцијата министер за култура ја врши од август минатата година.
Министерството за култура презема сериозни зафати на повеќе полиња, особено на заштитата на културното наследство. Што поконкретно е направено?
– Заштитата на културното наследство, евроинтеграциите и младите, се трите главни столба во програмата на Владата и во мојот мандат како министерка за култура. Суштинската грижа за недвижното, движното и нематеријaлното наследство е врвен приоритет на министерскиот кабинет и горда сум што таа грижа станува и видлива. Од буџетот, како никогаш досега, имаме поддршка за оваа намена. Заштитата ги оправдува доделените средства преку одличната реализација годинава. Една од првите задачи ми беше воспоставување ефикасен систем за заштита на културното наследство и макотрпно, заедно со тимот и институциите, да работиме на спречувањето на вандалскиот однос кон него. Побарав детални податоци и анализи за повеќе објекти од национално значење, меѓу кои и црквата „Св. Ѓорѓи“ во Курбиново, каде што состојбата беше навистина тешка. Станува збор за културно добро од 12 век со светска вредност, за кое се мобилизираа сите стручни и материјални ресурси во земјава, како и вклучување меѓународни експерти и ресурси за трајно решавање на проблемот. Овој пристап се примени и за други загрозени културни добра, како манастирот „Успение на Пресвета Богородица“ во Матејче, за кој уште во 2017 г. Министерството за култура и Управата за заштита на културното наследство повеле иницијатива за прогласување на „културно добро во опасност“, а лани и годинава се извршија мерки на превентивна конзервација на црквата.
Во вашите активности едно од поважните места е ангажманот за спас и ревитализација на црквите и манастирите во Македонија, заштитата на самите објекти, но и на фрескосликарството…
– Во доцните 1970-ти години бил направен обид за впишување на манастирот „Свети Пантелејмон“ во Нерези од 12 век на листата на културно наследство на УНЕСКО. За жал, тоа не се случило. Во меѓувреме, Конзерваторскиот центар – Скопје изготви елаборат за негова ревалоризација, со што ќе се овозможи негова категоризација и режим на заштита, по што ќе почне подготовката за впишување на тентативната листа на УНЕСКО. Во црквата „Св. Ѓорѓи“ во Курбиново е во тек втората фаза од непосредната заштита на архитектурата на ова непроценливо културно наследство од 12 век. Таму претходно се извршени сите подготвителни работи и се реализирани зафатите за превентивна конзервација на ѕидното сликарство, неопходни за спроведување на првата фаза од проектот. Работите на архитектурата ќе продолжат и следната година, за што ќе се обезбедат неопходните финансиски средства. На црквата „Св. Богородица“ во Матејче, културно наследство во опасност, во тек се превентивни конзерваторски интервенции за заштита од надворешни влијанија и консолидација на внатрешноста. Храмот е еден од најрепрезентативните споменици на византиската уметност на македонска почва. За заштита на црквата во Трескавец се активираше соработката меѓу Заводот и музеј – Прилеп и Националниот конзерваторски центар – Скопје за спроведување превентивна заштита за стабилизација на објектот до изготвувањето на проектот за конзервација. Целосно се спроведени конзерваторско-реставраторските работи на Беровскиот манастир. Интензивно се работи на заштитата на објектот куќа на Лазар Личеноски во Скопје и низа други значајни објекти.
Посветувате внимание и на објекти од римскиот, како и од османлискиот период. За кои од нив се предвидени програми за истражување или обнова?
– Скопскиот акведукт, еден од најстарите во Европа, со години беше оставен на забот на времето, а сега конечно ја добива заслужената заштита. Почна првата фаза на конзервација и реставрација откако Владата донесе акт за прогласување на културно наследство од особено значење. Со ова, Скопскиот акведукт го доби највисокиот акт на заштита, што ќе овозможи трајно зачувување на неговите вредности во културна и во историска смисла, како и заштита на архитектурата и на социјалниот, едукативниот, туристичкиот и на економскиот аспект. Со тоа конечно почнува и неговата физичка заштита. Друг е археолошкиот локалитет Градиште/Славков Дол во близината на селото Кнежје, кај Свети Николе, каде што е откриен античкиот град Билазора. Локалитетот е случаjно откриен во 1994 г., со што се потврдија претходните сомнежи дека локалитетот се наоѓа во Овчеполието, а не во Велес, како што сугерирале одредени автори. Поради огромното значење на локалитетот, одобрени се два проекта: изработка на елаборат за ревалоризација и спроведување конзерваторско-реставраторски работи на археолошките предмети од локалитетот Билазора. Битолското ислахане, објект од османлиската архитектура, стар 120 години, годинава се стави во списокот на објекти под привремена заштита, а во меѓувреме се работи на негова трајна заштита. Битолското и солунското ислахане се последните два зачувани објекта на Балканот од изградените седум подигнати во османлискиот период во 19 век, со донации од имотното месно население. Имале исклучителна улога да ги удомат напуштените деца, биле занаетски училишта. Во џамијата „Мехмед Ефенди-Јени“ во центарот на Битола продолжуваат повеќегодишните археолошки истражувања во дворот, каде што беше утврдено постоење на црковни објекти под темелите на џамијата.
Охридскиот Регион е едно од најбогатите подрачја во Македонија со зачувано културно, црковно и природно наследство. Што има ново за овој регион?
– На заедничка седница на националните комисии на УНЕСКО, на Северна Македонија и на Албанија, во Охрид е постигната согласност за преземање конкретни чекори за заштита на Охридскиот Регион. Конкретно, двете држави работат заеднички на стратегиски план со дефинирани цели, заеднички иницијативи и проекти за заштита на регионот како исклучителна вредност. Планот ќе вклучува и корективни мерки, со временска рамка, а во периодот што следува ќе биде посветено поголемо внимание во согласност со насоките од последниот извештај на УНЕСКО. Двете држави се сериозни во намерата да се следат препораките и да се зачува статусот, како и да се унапреди состојбата на Охридскиот Регион. Претставниците на националните комисии на двете земји ќе го достават заедничкиот стратегиски план до Центарот за светско наследство на УНЕСКО најдоцна до февруари 2022 година.
Неодамна во работна посета на Македонија беа Флора Карајани, директорка на Европскиот центар за византиски и поствизантиски споменици, и Марија Мерѕани, директорка на Управата за конзервација на антички и современи споменици од Солун. Што беше целта на нивната посета?
– Експертките од Грција ги посетија манастирот „Трескавец“ кај Прилеп, црквата „Св. Илија“ во селото Грнчари и црквата „Св. Ѓорѓи“ во Курбиново. Беа и во Охрид, каде што имаа можност да се запознаат со историјата и актуелните програмски активности во Галеријата на икони, „Св. Богородица Перивлепта“ и „Св. Софија“. Кај Хераклеја Линкестис се запознаа со активностите што се преземаат за инфраструктурно унапредување и за конзервација на архитектурата и мозаиците. Во Курбиново се анализираа досегашните зафати во конзервацијата на архитектурата на црквата и активностите што следуваат, како и за проектот што претстои, конзервација на ѕидното сликарство. Експертите од Грција изразија позитивен впечаток за стручниот пристап, а на средбата потпишавме меморандум за соработка со Европскиот центар за византиски и поствизантиски споменици и беше дефинирана конкретна соработка меѓу двете пријателски земји со особен фокус на византиското наследство, обука на стручен кадар за заштита, академска соработка и изработка на стручни и научни трудови. Заводот и музеј – Битола и Европскиот центар за византиски и поствизантиски споменици, според договорот, ги започнаа заедничките активности за црквата „Св. Ѓорѓи“ во Курбиново за обезбедување дозвола за конзерваторски истражувања, кои би требало да завршат до крајот на годинава, со што би се започнало со изготвување на проектот за конзервација. Овој процес треба да се заокружи најдоцна до април 2022 година, а со непосредната конзервација да се започне летото.
Кои други проекти и новини ги имате предвид?
– Проект вреден сто илјади долари, кој вклучува конзервација и презентација на мозаици и архитектура на археолошкиот локалитет Хераклеја кај Битола, е финансиран со грант од САД преку американската амбасада во земјава. Со конзерваторските зафати ќе бидат опфатени мозаичните површини и архитектурата во делот на Малата и Големата базилика, Базиликата Е, потоа Епископската резиденција, кружната кула, градската фонтана… Конзерваторските интервенции, кои во олку голем обем првпат се преземаат благодарејќи на овој грант, не само што ќе овозможат зачувување на овие исклучително вредни културни добра туку ќе дадат и едно ново значење на локалитетот. Треба да се спомене и археолошкиот локалитет Стоби, за кој е изготвен Генерален план за негова заштита, прв документ од ваков вид во нашата држава. И во оваа пригода, изразувам благодарност до американската филантропска организација „Ј.М. Каплан Фонд“ за помошта во изработката на овој проект, како и до фондацијата „Балканско наследство“ од Република Бугарија за долгогодишната професионална соработка со НУ „Стоби“. Воспоставена е соработка меѓу Општина Ресен, Заводот и музеј – Битола и Музејот на Северна Македонија, со цел иницирање на неопходните активности за заштита на културното добро „Сарај на Нијази-бег“, кои се во тек. Формиран е Национален совет за ревитализација на Старата скопска чаршија, обврска што произлегува од законот за нејзино прогласување за културно наследство од особено значење. Националниот совет интензивно работи и веќе даде мислење по повеќе елаборати за ревалоризација на културни добра од особено значење. Во овој период се воспоставени контакти со амбасади на неколку европски земји со кои интензивно се работи на воспоставување соработка во заштитата на културното наследство, особено во делот на едукација на кадри. Иако едно од барањата на ЕУ е токму заштитата на македонското културно наследство, ние сме должни да го направиме тоа, пред сè, за нас.
Неодамна го најавивте проектот за заштита на богатството на фондот на македонскиот јазик во соработка со Институтот за македонски јазик „Крсте Мисирков“. Како ќе се одвива најавената дигитализација?
– Министерството за култура иницира проект за соодветна и итна заштита т.е. дигитализација на над пет милиони „ливчиња“. Станува збор за јазични записи собирани со децении на терен од вработените во Институтот, но и од студенти, информатори и вљубеници во македонскиот мајчин јазик, кои со својата активност помогнале во зачувувањето на ова јазично духовно богатство. Инаку, од петте милиони уникатни и оригинални јазични записи некои се стари над 500 години, а досега за девет години се дигитализирани само 140 илјади ливчиња, што е премалку и пребавно. Ако продолжи со вакво темпо, веројатно ќе требаат безмалку уште 400 години за да се дигитализира овoj материјал. За трајна заштита на ова нематеријално културно наследство, обезбеден е буџет од 14 милиони денари, за кој Фондот за иновации обезбеди девет, додека Министерството за култура пет милиони денари. Спроведувањето на проектот ќе трае една година. За овој предизвик ќе можат да се пријават фирми што можат да понудат иновативно решение, во соработка со Институтот за македонски јазик, за да се дигитализира ова јазично богатство и на тој начин да им биде достапно и на истражувачите од целиот свет.
Годишнини
Во рамките на Програмата за прославување јубилеи на историски настани и еминентни личности за периодот 2020 – 2021 година, на 40. сесија на Генералната конференција на УНЕСКО, по наша иницијатива и макотрпна работа, беа потврдени двата јубилеја: 50-годишнината од смртта на Параскеви Кирјази, која претседавала со Советот за кодификација на албанскиот јазик во 1908 година во Битола, и одбележувањето на 100-годишнината од раѓањето на великанот на македонскиот јазик и книжевност Блаже Конески.
