Топонимите според УНЕСКО се сметаат за културно наследство. Но дали според договорот од Нивици ќе треба да се претпочитаат грчките варијанти на досега вообичаената употреба на македонските топоними за местата во Егејска Македонија? Дали е ендоним македонскиот топоним што бил насилно заменет со грчкиот? Авторитети од лингвистичката наука го отвораат прашањето од договорот со став дека „не е најјасно дали според спогодбата градот Воден ќе го пишуваме Воден или Едеса, Кукуш како Килкис, Лерин – Флорина, Солун како Тесалоники“. И дали тоа ќе важи за
сите места (градови и села) што имале словенски топоними, а се заменети го грчки? Конечно, дали договорот ќе го нарекуваме договорот од Нивици или од Псарадес?
Договорот со Грција во македонската јавност сѐ уште е на врвот на агендата за искажани мислења, дебати, а и натаму предизвикува различни толкувања и коментари. Според едни гледишта, тој е сосема чист и јасен, според други, во договорот има доста нејаснотии, а во некои членови и одредби тој е целосно контрадикторен. Едно е сигурно, а тоа е дека во наредниот период работите сѐ повеќе ќе се разјаснуваат низ диоптријата на правото и правдината, историјата и фактографијата. Секако, тој процес мора да тече аргументирано, низ научно егзактни засновани вистини и факти, но никако низ призмата на политиката, која по дефиниција е растеглива и аморфна категорија. Таквиот „претрес на материјата од договорот“ ќе рафинира дали тој има воопшто предности или пак мани, на македонска штета.
Во тој контекст, на пример, една од нејасните одредби (можеби и непознаница) се крие во ставот 4 од членот 8 на спогодбата. Во него се наведува дека „секоја од страните ќе се придржува кон препораките на конференцијата на Обединетите нации за стандардизација на географските имиња во однос на употребата на официјалните географски имиња и топоними на територијата на другата страна, давајќи му притоа приоритет на користењето на ендонимите наместо на егзонимите“.
Треба да се каже дека двата термина „ендоними“ и „егзоними“ воопшто не беа спомнувани од преговарачите во кој било контекст. Тие се појавуваат првпат. Тие се збунувачки за најголемиот дел од неупатената јавност (во оваа проблематика).
Овие чисто лингвистички термини употребени во спогодбата се толку невообичаени во пишаниот и говорниот македонски јазик, што нив ги нема ниту во Речникот на Блаже Конески, ниту во посовремениот, Толковниот речник на македонскиот јазик. Инаку, според дефиниција, стручно објаснето, егзоними се имиња на странски топоними (имиња на места), настанати поради допир на културите и јазиците, а се разликуваат од изворното име, ендонимот. Поимот ендоним, или автоним, се однесува на името што го користи одреден народ за да се означи себеси или својот јазик, наспроти името што му е дадено од други групи. На пример, попластично опишано, „Дојчланд“ е ендоним за земјата што во нашиот јазик се нарекува Германија, а „Дојчен“ е ендоним за Германец. Односно, варијантите Германија, Немачка, Алемањ се егзоними на ендонимот Дојчланд.
Кога станува збор за самиот договор, првата недореченост, или можеби непрецизност на оваа одредба е опсегот на нејзината примена, односно дали се однесува само за билатералната официјална (дипломатска) комуникација меѓу Македонија и Грција, или преземената обврска е за „севкупна употреба“, т.е. и за јавната комуникација во земјава, како: употреба во медиумите (печатени и електронски), во научната и уметничка литература, во сообраќајната сигнализација (патоказните табли)… Лингвистичката дефиниција за ендонимите и егзонимите не дава доволно прецизни насоки дали во секојдневната јавна комуникација во Македонија, според спогодбата од Преспа, ќе треба да се претпочитаат грчките варијанти на досега вообичаената употреба на словенските топоними за местата во Егејска Македонија. Поточно, не е најјасно дали, според спогодбата, се разбира ако таа остане, градот Воден ќе го пишуваме Воден или Едеса, Кукуш како Килкис, Лерин – Флорина, Солун како Тесалоники. И дали тоа ќе важи за сите места (градови и села) што имале словенски топоними, а се заменети го грчки? Најпосле, дали договорот ќе го нарекуваме договорот од Нивици или од Псарадес?
Што се однесува до македонските лингвисти, и тие не се сосема сигурни како треба да се применува оваа „политичка интервенција во традиционалната и секојдневна употреба на јазикот“. Во рамките на Обединетите нации постои Комисија за стандардизација на географските имиња, УНГЕГН. Генералната препорака на УНГЕГН во однос на географските имиња е следнава: секоја земја, при запишувањето на туѓите имиња на својот јазик и во картите треба да ги запишува имињата така како што тие звучат во оригиналот, се разбира, ако за тоа не постојат фонетски пречки во јазикот што ги транскрибира овие имиња. Од оваа генерална препорака се исклучени оние географски имиња што во определена земја се употребуваат по традиција. Така, на пример, ние по традиција велиме Солун за Тесалоники, Словенците Виена ја нарекуваат Дунај, Србите и Хрватите истиов град го викаат Беч… За оваа цел земјите-членки на Обединетите нации доставуваат список на егзоними во својот јазик, за да им биде од помош на картографите и на запишувачите на патните табли, особено на оние табли што се поставуваат во близината на државните граници. Имајќи го предвид ова, треба да се каже дека од Преспанската спогодба може да произлегува заклучок дека Македонија ќе биде исклучок од правилата што ги поставува УНГЕГН (United Nations Group of Experts on Geographical Names), што практично значи дека ќе треба да ги употребуваме грчките имиња за Воден, Лерин, Костур, како и грчките имиња за македонските села Родево, Кронцелево, Буф…
Одредбата на Преспанскиот договор што се однесува на ендонимите и егзонимите препорачува двете страни во спогодбата да ги користат ендонимите на другата страна во својот јазик, но тоа предизвикува дополнителни забуни. Од Владата или од Министерството за надворешни работи демантираат дека ќе се случува такво нешто, но прашањето останува отворено. Претседателот на Владата на Р. Македонија, Зоран Заев, во едно телевизиско интервју се обиде да објасни и рече дека тоа би значело на прво место да се употребува ендонимот (на пр. Тесалоники), а потоа во заграда егзонимот (Солун). Или грчката страна, на своите обележја прво би го пишувала македонскиот ендоним – Битола, а во заграда нејзиниот егзоним (Манастир). Сепак, и тој самиот призна дека и нему не му е сосема најјасна таа одредба со еднонимите и егзонимите. Во оваа смисла дополнително компликување на ситуацијата со примената на одредбите за ендонимите и егзонимите е историскиот „товар“, поврзан токму со насилната промена на словенските имиња на местата во Грција, во периодот по Балканските војни, кога во Егејска Македонија се направени тектонски демографски, но и културолошки промени.
– Со овој договор, на површина избива прашањето што е ендоним, а што е егзоним во Северна Грција. Или, поконкретно, дали е ендоним македонскиот топоним што бил насилно заменет со грчкиот? Последното мое истражување во Воденско и Леринско, особено во селата во кои, сѐ уште, се чува македонскиот говорен јазик (иако меѓу постарата генерација, главно, како семеен јазик) покажа дека жителите Македонци се идентификуваат себеси според македонскиот топоним, а не според грчкиот: како воденец (жител на градот Воден, кој на грчки е преименуван во Едеса), леринчанец (жител на Лерин, кој на грчки е преименет во Флорина) итн. – нагласува професорката Јачева-Улчар.
Јачева-Улчар констатира дека со оваа одредба од спогодбата се стеснува јазичната територија на македонскиот јазик.
– Од договоров читам дека онаму каде што е државната граница, запира и јазичното простирање на македонскиот јазик, така што и по тоа прашање ќе бидеме „светски ексклузивитет“. Не постои јазик во светот каде што неговата употреба завршува на самата државна граница. Од ова произлегува дека на југ немаме малцинство што зборува македонски. Дали како проучувач на македонскиот јазик ќе ми биде дозволено да правам теренски јазични истражувања без страв дека таа дејност или активност нема да биде оквалификувана како непријателски чин? Кога го велам ова, го имам предвид чл. 3 став 4 од првиот дел на договорот – вели Јачева-Улчар, наведувајќи на одредбата од Преспанскиот договор што се однесува на нетолерирање активности насочени против другата страна.
Членот 3 став 4 вели: „Двете страни се обврзуваат дека нема да преземаат, поттикнуваат, поддржуваат и/или толерираат какви било дејности или активности од непријателски карактер насочени против другата страна. Ниту една од страните нема да дозволи нејзината територија да биде искористена против другата страна од трети страни, организации, групи или поединци што изведуваат или се обидуваат да изведат субверзивни, сецесионистички дејства, или дејства или активности што претставуваат закана на каков било начин за мирот, стабилноста или безбедноста на другата страна. Секоја од страните без одложување ќе ѝ пренесе на другата страна информации што таа ги поседува во однос на какви било дејности или намери.“
На оваа недоумица на лингвистите се надоврзува и дилемата дали македонската страна ќе треба да се откаже и од книжевното наследство, како четирите евангелија пишувани со грчко писмо на солунски, ениџевардарски, воденски и костурски говор во втората половина на 19 век.
– Како ќе го нарекуваме сега „Кониковското евангелие“, ако имаме предвид дека во неговиот наслов стои топонимот Кониково, кој бил заменет со грчкиот ојконим Дитико? Сосема ми е нејасен ставот 5 од членот 8. Дали тоа значи дека ќе треба да ги ставиме во бункер „Црно семе“, „Рамна земја“, „Небеска Тимјановна“, „Големата вода“… Што ќе се случи со гореспоменатата студија на Макс Фасмер за словенските топоними во Грција? Или со учебникот „Историја на македонскиот јазик“ од Блаже Конески, во која огромен број јазични промени што се случувале низ вековите се илустрираат со примери од нашите југоисточни и југозападни говори што територијално се наоѓаат во Северна Грција, односно во Егејска Македонија, ако, воопшто, се дозволи и натаму овој дел од Македонија да го именуваме така? Или со студијата на Лазар Мојсов „Македонците во Егејска Македонија (околу прашањето на македонското национално малцинство во Грција)“ – со нови отворени прашања Јачева-Улчар ја истакнува длабочината на проблемот, кој го создава одредбата од Преспанскиот договор за употребата на ендонимите и егзонимите.
Во одреден степен, оваа одредба дури предизвикува менување на карактерот на македонскиот јазик, кој наводно е зачуван и заштитен со Преспанскиот договор.
Топонимите како културно наследство
– Никако не треба да се заборави дека топонимите, според УНЕСКО, се сметаат за културно наследство, што значи дека промената на топонимите како културни споменици е исто што и уривање на дел од верски објект. Покрај ова, топонимите се и сведоштво за географското простирање на еден јазик. Така, германскиот лингвист Макс Фасмер во својата студија „Словените во Грција“, објавена во Берлин во 1941 година, врз основа на анализата на околу 2.000 топоними на територијата на Грција, во кои открил словенски јазични елементи, заклучува дека словенското јазично простирање стигнало дури до Пелопонез – вели Елка Јачева-Улчар, професорка од Институтот за македонски јазик, чија специјалност е токму топономастиката.
