Во текст за каталог на моја изложба што се одржа во Воден, во 2001 година, поетот од Воден, Василис Папас, има забележано: „Само тука, на Балканот, толку блиското се сфаќа како толку далечно“. При секоја средба со Василис, тој се чудеше од податокот дека човек роден на само шеесет километри од сегашната граница меѓу Македонија и Грција и повеќе од половина век не може да оди да го посети своето родно место, го сметаше тоа за апсурдно.
Причините за голготата врзана со Македонците од Егејот се познати, во овој текст немам намера да ги повторувам, туку да посочам некои минијатурни настани што се случуваат во целата таа бизарна и парадоксална состојба.
Изложбата ја споменувам бидејќи благодарение на истата таа, по 52 години добив виза за влез во Грција и по отворањето на изложбата можев да одам да го посетам селото Бапчор, кое се наоѓа на падините од планината Вич.
Во име на настанот и изложбата некои личности, познати творци и мои пријатели, должен сум да ги споменам, бидејќи со нивното присуство ликовниот настан, изложбата, доби посебна тежина, особено моја лична.
Изложбата ја отвори Петре М. Андреевски, присутни беа Анте Поповски, Владо Георгиевски, Томе Серафимовски, Трајче Јанчевски, Дарко Марковиќ, Ѓорги Чулајковски-Џото, Милован Стефановски… ако некого заборавив нека не ми замери. Имаше куп новинари, на изложбата дојде и свештеникот Царкњас. Исто така збор зеде и Василис Папас, кој го покани регионалниот министер за култура на Тракија и Македонија, (таа од Егејот), господинот Раскалидис.
Немам право да не го споменам и ова, дека покрај изложбата, таа вечер се прикажуваа кратки документарни филмови на пријателот Лаки Чемчев, кој е роден во Воден.
По отворањето на изложбата, по два или три дена пријателите се вратија во Скопје, јас останав бидејќи за мене почнуваше друга голгота, по 52 години дојде денот да го посетам родното место Бапчор. Во селото Нерет, кое со Бапчор го дели една мала планина, живееше Васил Циломанов (почина пред четири години), кој е мој, наш, прв братучед и, според договорот направен претходно, едно утро тргнавме за Бапчор со џип.
Сликата за Бапчор што се најде пред мене беше многу поразлична од таа што ја носев половина век. Во мојата слика куќите беа поголеми, селските улици исто, растојанието од едно место до друго го замислував поголемо. Сега сѐ изгледа мало, стуткано како од сето тоа што го доживеа, ми се чинеше дека селото се собрало, како да се исушило од отсуството на луѓето. Освен црквата што упорно и сега му пркоси на времето, сѐ друго беше во руина од камења, обвиткани со гранки и корења од чудни дрвја. Не се препознава каде почнуваат и каде завршуваат улиците и селските гумна, дворови. Единствената пристојна со тоа и убава работа беше панорамата што даваше поглед кон градот Костур и неговото езеро.
Го замолив Васил да ме однесе до мојата, нашата куќа, без негова помош во оваа катаклизмична слика сигурно не би ја нашол. И патот до куќата изгледаше како да е скратен, ми изгледаше многу мал. Се прашував, во деновите додека селото беше живо, како беше можно со децата да играме во толку мало село и толку тесни улици?
Ова е вашата куќа, тоа е фурната, на овој простор се наоѓаше плевната, ми раскажа братучедот Васил кога се најдовме пред нашата куќа, која исто беше заробена од диви дрвја и уште подиви корења. Овие скапаните греди беа од вашата влезна врата за куќата, види катинарот сѐ уште стои на гредата, ми велеше Васил. Покрај фурната го забележавме и сачот, кој стоеше наслонет на ѕидот од фурната. Еве го и сачот со кој тетка Стојанка печеше леб. Сега, како што гледаш, е ’рѓосан, но во времето беше убав сач, ми објаснуваше Васил.
На еден од останатите ѕидови од куќата, кој сѐ уште се крепеше, забележав мала вратничка што ветерот ја лулаше лево-десно. Што е тоа, го запрашав Васил? Тоа е вратничката од шкафчето каде што татко ти Трајко го чуваше алатот.
Васил, може овие гредите, сачот, катинарот и некои други предмети да ги ставиме во џипот, го замолив братучедот? Што ќе ти се, ме запраша? Ќе ги чувам за спомен, тоа се и беа дел од нашата куќа. Васил чудно и со мала недоверба ме погледна. А, на граница, мислиш ќе ти дозволат да поминеш? Не знам, но би сакал и тоа вратничето да го земам. Повеќе од педесет години ветерот го носи лево-десно, кај мене ќе биде на потопло.
Го зедовме и вратничето, сето тоа во џипот до Нерет, таму остатоците од Бапчор ги поставив на багажникот од мојата кола и наредниот ден тргнав кон Скопје.
На граница стрепев за предметите што ги носев. Ја поминав грчката пасошка контрола, потоа се најдов кај царината. Еден цариник дојде до мојата кола гледајќи кон гредите од багажникот. Што е ова што носите, ме запраша тој? Тоа се делови од мојата куќа, од моето село, реков. Стави ја колата настрана, ми рече цариникот. Ја поставив колата каде што ми рече, дојде до мене гледајќи кон багажникот. Имаш куќа во Грција, ме запраша? Роден сум во Грција, селото сега не постои, отидов да го видам и ги зедов овие работи, за спомен.
Колку време не си го видел селото? Повеќе од половина век, реков. Велиш половина век, селото сега не постои, така, нели, ме запраша цариникот? Во себе си реков, овој решил да ме тормози, може и во притвор да ме однесат. Што ако имаат некој закон со кој се забранува да се изнесуваат предмети надвор од границата на државата дури и да се скапани и целосно непотребни, без дозвола на општина или на некое министерство. Што ако таквите предмети ги сметаат за национални и културни вредности? Во еден момент почнав да се потам.
Значи така, продолжи цариникот. Си имал изложба во Воден, или уште трае, во паузата отиде во твоето село каде што си роден, и цели педесет години не си го посетил, и сега на првата можност отиде во селото и ги зеде овие предмети. Има ли уште останати други вакви предмети од твојата куќа, таму во селото? Има, одговорив. Ако има зошто не зеде уште неколку, ме запраша. Не можев да земам бидејќи нема место на багажникот. На багажникот нема, ама во колата има. Задните седишта се празни, можеше и тука да ставиш уште нешто од твојата куќа. Нели велиш за спомен. Со толку малку предмети не се одржуваат спомените, веднаш ќе ти избегаат. Не знаев што да одговорам, чувствував дека цариникот ме има фатено во мрежа. Добро е што не споменува дека ваквите безначајни предмети се историска и културна оставина на Грција.
Вие господине заслужувате голема казна, сериозно ме предупреди цариникот. Ве молам, зошто казна? Тоа се предмети од мојата куќа и село, кои не сум ги видел половина век. Сега за тоа да платам казна мислам дека е…
Нема вие за што да мислите овде на граница, требаше да мислите кога бевте таму во селото, пред вашата куќа, ме разбирате? Се извинувам, не ве разбирам, изустив.
Цариникот мавтајќи го мојот пасош во рака, и понатаму гледајќи кон гредите од над колата, како за себе рече: „Да, заслужувате казна, и тоа голема казна господине. Дали сакате да ви кажам зошто заслужувате голема казна?“. „Кажете“, одговорив. „Да бев на ваше место, половина век да го немам видено родното место и по првата посета од изрушената куќа би зел двојно повеќе вакви предмети. Затоа мислам дека заслужувате казна. Сега имајте добар пат“, ми рече цариникот, кој и понатаму гледаше во товарот од над мојата кола.
Коле Манев
