Едвард Џозеф е експерт за управување со конфликти, кој предава на Школата за напредни меѓународни студии на универзитетот „Џон Хопкинс“
Авторски текст на Едвард Џозеф објавен во магазинот „Форин полиси“
Американскиот претседател Џо Бајден е пред нов предизвик со кризата што се формира на Балканот. Долгогодишното игнорирање и лицемерноста на Европската Унија (ЕУ) кон регионот во многу ранлив момент почнаа да ги прогонуваат САД и Европа. Рускиот претседател Владимир Путин е на пат да види како Владата во Бугарија, која е членка на НАТО и на ЕУ, ќе биде преземена од неговите поддржувачи, предводени од претседателот на државата Румен Радев.
Наскоро, земјата што излегува на Црно Море и стратегиски се наоѓа меѓу Турција, Романија и Украина, би можела драстично да го промени курсот од клучен поддржувач на Киев до отворено поврзување со Москва. Бугарскиот парламент изгласа недоверба на владата на Кирил Петков, прозападно ориентираниот бугарски премиер, кој сега е веќе во заминување, а Радев ја презеде власта до следните избори. Сојузникот на Радев, поранешниот министер за одбрана Стефан Јанев, кој претходно беше разрешен од Петков, би можел да стане технички премиер, што за Западот би било погубно додека Путин се обидува да ја наруши трансатлантската солидарност.
Шоуменот ја најави смената на премиерот
Мрачните прогнози брзо почнаа да се остваруваат. Повикувајќи се на подготвеноста на Петков да го повлече ветото што Бугарија го користеше за да ги кочи преговорите за европско членство на Македонија, пејачот и шоумен Слави Трифонов овој месец најави дека неговата партија би можела да ја напушти владата. На 16 јуни, партијата на Трифонов повторно се повика на македонското прашање за да го смени претседателот на бугарскиот парламент Никола Минчев, кој е член на партијата на Петков. Партијата на поранешниот премиер Бојко Борисов исто така гласаше против Минчев.
Предводени од Радев, московските лојалисти во Софија користат тактики во стилот на Кремљ за да ја уценуваат Македонија. Наместо со бомби, Софија го блокира почетокот на преговорите на Скопје за членство во ЕУ сè додека Македонците не потклекнат на бугарските барања. Петков сакаше да го тргне ветото, но неговите противници успеаја да го соборат од функцијата токму поради тоа прашање. Спроведен од страна на проруски ориентираниот Борисов во ноември 2019 година, променливиот бугарски ултиматум многу потсетува на ставот на Путин за Украина. Во суштина, од Македонија се бара да признае дека е „вештачка држава“ и да ги прифати „автентичниот“ бугарски идентитет.
Во официјализираните документи, како и навредите и провокациите на највисоко ниво, Софија бара Скопје да признае дека македонската историја била бугарска пред 1944 година, кога Јосип Броз-Тито ја формира тогашна Југославија. Од средновековната словенска писменост до револуционерните востанија против османлиската власт на почетокот на 20 век, Бугарија бара да се признае дека народните херои, големите историски настани и, особено, македонскиот јазик се во суштина бугарски, а од учебниците да се отстранат и да се променат референците за бугарската фашистичка окупација на Македонија во Втората светска војна.
Овие енигматски спорови за историјата и територијата се познати на Балканот и во други делови на Источна Европа и се повод за Кремљ да ги користи за да ги оствари своите цели. Во Бугарија, сојузниците на Путин се подготвени да го искористат самиот европски процес на пристапување за да го нарушат суверенитетот на Македонија, која е нејзина сојузничка во НАТО. Поради наводната загриженост за „еднаквоста на македонските Бугари“, како што Радев ја нарекува, Софија може да бара политички промени како што се квоти во јавната администрација и нашироко прифаќање на бугарскиот идентитет.
Софија може да ги поткопа темелите на македонската држава
Заедно со насилните промени на историскиот наратив, Софија може да ги поткопа темелите на македонската држава. Немилосрдните бугарски барања се особено штетни, со оглед на тоа што македонските граѓани веќе тешко се согласија да се промени името на државата во „Северна Македонија“ во знак на почит на посебна низа на барања за национална номенклатура и идентитет од Грција. Преспанскиот договор, кој претставува вистински компромис, исто така бараше од Атина формално да ги признае јазикот и идентитетот на македонскиот народ. Кратко по потпишувањето на Преспанскиот договор, Борисов, кој тогаш беше премиер на Бугарија, започна со напади по македонскиот идентитет, што беше флагрантно кршење на Договорот за пријателство, потпишан во 2017 година со Скопје. Тој договор имаше цел прецизно да ги држи настрани ваквите радиоактивни прашања од политичкото царство и да им ги припише на историчарите.
Софиското вето исто така претставува пречка на патот на Албанија кон ЕУ, бидејќи Брисел ги врза пристапните преговори за европско членство со оние на Македонија. Повеќето европски држави претпочитаат Албанија и Македонија заедно да влезат во Унијата, а не да бидат конкуренти. Ако Брисел ги одвои двете соседни држави и ја ослободи Албанија да ги започне преговорите, Скопје ќе биде препуштено на милоста на Софија. Незадоволството ќе се зголеми ако Албанија тргне на тој пат, оставајќи го зад себе албанското малцинство во Македонија. Успешното одржување на етничката рамнотежа во Македонија што беше постигната со Охридскиот рамковен договор во 2001 година бара да успее движењето кон ЕУ. Раздвојувањето на Албанија и на Македонија од преговорите за членство во ЕУ би било примамлива судбина во држава што пред две децении речиси западна во војна и во регион што е познат по етничките поделби, често застапувано од Москва. Русија исто така може да има корист од предизвиканата политичка криза во Бугарија. Додека Петков беше на власт, големо количество муниција преку Бугарија беше испратено во Украина преку договор со американското министерство за одбрана, кој би се загрозил ако власта се наоѓа во рацете на Радев.
Париз го прекрши европскиот протокол
Во обидот да постигне успех, францускиот претседател Емануел Макрон, кој се соочи со катастрофа на парламентарните избори, го претстави последниот предлог за да се повлече ветото на состанокот на Европскиот совет со кој Франција претседава. Прекршувајќи го европскиот протокол, Париз ќе може да ѝ овозможи на Софија да ги вметне своите билатерални барања во формализираниот европски преговарачки процес, што е опасен чекор не само за Македонија туку за целата ЕУ. Речиси секоја идна членка на ЕУ има сосед што сака да ги исправи воочените историски грешки. Украина, која бара кандидатура за ЕУ, е предмет на засилени реваншистички претензии од Унгарија. Бугарскиот преседан ќе го натера унгарскиот премиер Виктор Орбан да бара слично разгледување на ЕУ за барањата на Будимпешта против Киев.
Доколку биде прифатен во Софија, францускиот предлог би довел до политичка криза во Македонија. Според условите, македонската влада добива симболично политичко отворање на преговорите со ЕУ, а потоа Скопје мора да усвои уставен амандман, за кој е потребно двотретинско мнозинство, со што во Преамбулата се внесува бугарската националност. Бугарија ќе ги види нејзините позиции за историјата и културата официјално признаени од ЕУ. Блискиот соработник на Орбан, Оливер Вархеји, ќе биде функционерот на Европската комисија задолжен за процена на македонските резултати од спроведувањето на предлогот.
Реакцијата во Скопје е силно негативна. Никола Димитров, поранешен вицепремиер во актуелната влада и функционер што преговараше за Преспанскиот договор со Грција, смета дека францускиот предлог ѝ дава на Бугарија „целосна контрола над судбината на Македонија“. Димитров објасни дека „преговорите на Македонија со ЕУ може да бидат прекинати во секој момент, не од Брисел туку од Софија, во зависност од тоа колку Бугарија е задоволна од тоа како се спроведуваат промените во учебниците“.
Христијан Мицкоски, лидерот на опозициската партија ВМРО-ДПМНЕ, го оцени францускиот договор како „шокантно лош, што значи дека ќе се асимилира македонскиот народ, односно ќе се бугаризира или никогаш нема да стане дел од ЕУ“. Чувствувајќи победа на предвремени или закажани избори, Мицкоски на протестот што неодамна се одржа вети дека ќе го потопи бараниот уставен амандман.
Во моментов, високиот француски предлог се наоѓа во Комисијата за надворешни работи на бугарскиот парламент. Радев го пофали договорот како „најправеден“ и „најдобар досега“. Бугарскиот претседател се осврна на вклучувањето на деталните историски тврдења на Бугарија (во „Билатералните протоколи“) како најважен елемент. Петков, од своја страна, му ја препушти одговорноста на парламентот да одлучува за официјалниот став на Софија, нагласувајќи дека штом Скопје го промени својот устав, „ќе гарантира дека нема да се воведува по еден нов услов на секои шест месеци“. Членот на партијата на Петков, Румен Гечев, истакна дека францускиот предлог ѝ овозможува на Софија да го спречи напредокот на Скопје по своја волја.
Бајден сега се соочува со катастрофа што истовремено се развива во две држави што се сојузници на НАТО, хаос што првично го создаде третиот сојузник, Франција. Макрон беше тој што ја охрабри бугарската опструкција, на прво место ставајќи го сопственото вето на ЕУ против Македонија во 2019 година. Денес, благодарение на бугарското вето, три балкански земји, Албанија, Македонија и Србија, имаат можност да го бојкотираат самитот за Западен Балкан, на кој домаќин е Франција.
Има премногу влогови за да се остави да се одигра пропаднатата дипломатија на францускиот претседател. Вашингтон треба да ја дополни француската понуда со додавање на состојката што недостига: наметнување цена на Бугарија за нејзината идентитетска агресија.
Има решение за да му се парира на екстремниот бугарски национализам
Екстремниот бугарски национализам има една сеопфатна цел: да го негира македонскиот идентитет. Решението е САД (и сојузниците, како Велика Британија, кои би можеле да го следат водството на Вашингтон) да склучат билатерален културен договор со Македонија што го потврдува македонскиот идентитет. Договорот би можел да биде склучен брзо според неодамна отворениот Стратегиски дијалог меѓу САД и Македонија.
Клучниот текст ќе биде отстранет од членот 7 од Преспанскиот договор. Владата на САД едноставно „ќе признае дека македонскиот народ има своја историја, култура, наследство и македонски јазик“ – токму таков идентитет што бугарските националисти сакаат да го избришат. Како одговор, Радев, најверојатно, ќе удри против САД и ќе мобилизира антиамерикански протести. Тоа е казна што вреди да се истрпи за да се заштитат интересите на САД.
Прво, додека Радев игра на македонската карта, Петков останува ранлив. Францускиот предлог на никаков начин не ја отстранува способноста на Софија да врши притисок врз Скопје, што значи дека Радев може да изврши притисок врз Петков или која било прозападна влада. Проруското влијание во Бугарија може да се намали со конечно одземање на навредливата македонска карта на Радев и неговите соработници.
Со обезбедување силна политичка одбрана на идентитетот на Македонија, слично на испраќање воена помош за одбрана на територијата на една нација, Бугарија би се соочила со реалноста на бесмислената залудност на нејзината мисија. Како што Путин не може да ги убеди Украинците дека тие се навистина Руси, Радев и неговите сојузници не можат да бараат Македонците да го започнат процесот на предавање на својот идентитет на Бугарија. Во Бугарија ќе има превирања, но тие веќе се случија со гласањето недоверба во владата. Исто така големи се шансите дека вината за секој американско-македонски договор ќе му биде припишана на Радев, откако Бугарите конечно ќе ја видат директната цена за злоупотребата на членството на Софија во ЕУ. Во моментов, изолацијата во ЕУ е умерена, но одржлива цена за Бугарија.
Второ, реалноста во Македонија е дека францускиот предлог истовремено ќе пропадне и сериозно ќе го ослаби прозападното раководство на претседателот Стево Пендаровски и премиерот Димитар Ковачевски. Наместо да врши притисок за собирање гласови во македонскиот парламент што не постојат, за Вашингтон е подобро да ја примени американската моќ за да се справи со проблемот: видливата и разбирлива несигурност што ја имаат Македонците од заканувачкиот сосед, кој е дел од ЕУ и од НАТО.
Идејата за признавање на македонскиот идентитет е природна за искусен политичар како што е Бајден. Како претседателски кандидат, во август 2020 година, Бајден даде изјава во која им ја честита на македонските Американци годишнината од Илинденското востание, кое е меѓу спорните историски настани што ги влошуваат бугарско-македонските односи. Американскиот претседател Џорџ В. Буш создаде преседан во оваа сфера, кога неговата администрација (поради грчките приговори) ја призна државата што тогаш се нарекуваше Република Македонија со нејзиното уставно име во 2004 година, за да спречи да избувне етнонационална криза.
Заедно со придобивките, официјалното потврдување на македонскиот идентитет е правилен потег и средство за спречување на уцените во стилот на Кремљ од страна на еден сојузник на НАТО против помал сојузник што го бара свое место во ЕУ.
Едвард Џозеф, 22.06.2022
