„Викот на бесмртниот Македонец Крсте Мисирков се разнесува дури сега над неговата мила татковина и таа, измачена веќе од борбите и соперништвата на неколку народи, коишто ништо не штедеа за да ја имаат посрбена од едни, побугарена од други и погрчена од трети: но таа не се даде на никого, а си остана со својата боја македонска, и сега, подигната културно и економски, го подзема најдрагиот нејзин глас, го прегрнува најсветото име и со целата своја моќ го држи и го разнесува како светилник до најкрајните катчиња на својата ширина“
Повод: 111 години од раѓањето на Коле Неделковски
Денес се одбележуваат 111 години од раѓањето на Коле Неделковски, кој во македонската национална меморија останува запаметен како еден од најреволуционерните поети во македонската книжевност, човекот што ја откри заборавената книга „За македонцките работи“, член на Македонскиот литературен кружок од Софија, афирматор на македонскиот јазик во литературата и убеден антифашист. Неговата песна „Глас од Македонија“ е една од најпознатите револуционерни песни во македонската книжевност, а неговото творештво се карактеризира со употреба на македонскиот говор, што е особено видливо во неговите збирки „Молскавици“ и „Пеш по светот“. Како поет и македонски национален деец соработувал со Никола Вапцаров и со Кочо Рацин.
Неделковски е роден во селото Војница, на 16 декември 1912 година. Потекнувал од сиромашно семејство, поради што морал да го прекине гимназиското образование во Велес. Се преселил во Скопје и започнал да го изучува бојаџискиот занает, меѓутоа поттикот за наобразба не го напуштил и се запишал во вечерното трговско училиште. Во Скопје пројавил силен интерес кон македонскиот јазик и неговите особености, запишувајќи ретки, но карактеристични македонски зборови. Уште во младоста имал симпатии кон работниците и учествувал во неколку работнички акции. Поради овие активности бил етикетиран како државен непријател и следен од полициските власти.
Во 1933 година одлучил да емигрира во Софија, каде што егзистирала многубројна македонска интелигенција. Во Бугарија се вработил како декоратер, но посетувал одделни курсеви, стремејќи се да го дополни своето образование. Бил сомнителен за бугарските власти и бил притворен, но ослободен поради недостиг од докази. Во тој период неговите современици и соработници го опишуваат како тивок, молчелив и нежен, а според зборовите на Димитар Митрев (македонски книжевен критичар, есеист, академик и професор), Неделковски бил „беспримерен по својата скромност“ и „редок пример на упорност и доследност во поетската изградба“.
Постепено започнал да се занимава со поезија, а судбоносна била 1937 година, кога станал член на Македонскиот книжевен кружок од Софија и соработувал со Никола Вапцаров, Антон Панов, Ѓорѓи Абаџиев, Венко Марковски и други македонски национални книжевни дејци. Започнал да ги изучува Пушкин, Лермонтов, Ботев, Јаворов, Дебелјанов, Смирненски и др., а во тие активности му помагал Вапцаров. Започнал да ја објавува својата поезија, а својата прва песна ја објавил во месечникот „Илустрација Илинден“. Шесте песни објавени во тоа списание биле вовед во неговото творештво, чиј резултат набрзо бил евидентиран со објавувањето на неговата прва стихозбирка „Молскавици“ во 1939 година. Со стихозбирка се пројавува како афирматор на македонска тематика и македонскиот јазик.
Неделковски започнал да ја проучува и македонската историјата. Го читал Зборникот на Миладиновци и пребарувал во Народната библиотека во Софија во потрага по материјали за македонскиот фолклор и македонската преродба од 19 век. Тука ја открил заборавената книга на Крсте Петков Мисирков, „За македонцките работи“, и ја афирмирал пред членовите на Македонскиот литературен кружок и македонската интелигенција.
На 18 мај 1940 година, Неделковски, од името на кружокот, му пишува на д-р Сергеј Крсте Мисирков, синот на Крсте Мисирков, кој тогаш живее и работи во градот Елена. Тоа писмо претставува најавтентичен показ на континуитетот во развитокот на македонската национална мисла и свест и ја посведочува директната врска меѓу Македонското научно-литературно другарство во Санкт Петербург и Македонскиот литературен кружок во Софија. Неделковски соопштува дека уште пред неколку месеци, барајќи по творештвото на најголемиот син на Македонија, се сретнал со сопругата на Мисирков, од која, вели, чув и разбрав за дел од животот на вистинскиот Македонец и исто така се израдував уште повеќе кога ми кажа дека и чедото на најскапиот син на Македонија живее со мислите со кои ги проживеал сите свои дни од својот живот неговиот татко.
Неделковски не можел да не го искаже не само својот пиетет кон Мисирков туку и да ја опише состојбата на македонскиот народ и односот на новата генерација кон националното прашање. Затоа тој му пишува на д-р Сергеј Крсте Мисирков: „Викот на бесмртниот Македонец Крсте Мисирков се разнесува дури сега над неговата мила татковина и таа, измачена веќе од борбите и соперништвата на неколку народи, коишто ништо не штедеа за да ја имаат посрбена од едни, побугарена од други и погрчена од трети: но таа не се даде на никого, а си остана со својата боја македонска, и сега, подигната културно и економски, го подзема најдрагиот нејзин глас, го прегрнува најсветото име и со целата своја моќ го држи и го разнесува како светилник до најкрајните катчиња на својата ширина“.
Неделковски исто така ја подготвил за печат и својата втора збирка поезија, а во меѓувреме, во 1940 година станал член на диверзантската група „Млади антифашистички борци“. Во септември 1941 година, дванаесет дена по излегувањето од печат на збирката песни „Пеш по светот“, Неделковски бил откриен од бугарската полиција како разнесувач на летоци. На 2 септември 1941 година полицијата ја блокирала шесткатната зграда во која живеел. Сиот материјал што можел да ги компромитира неговите другари, Неделковски го уништил, давајќи им оружен отпор на гонителите. А кога веќе немало надеж за спас, тој се фрлил од прозорецот на својата мансарда на тротоарот на улицата и така загинал.
Последниот ден од животот на Неделковски го опишува неговиот пријател Волче Наумчески (македонски писател и автор на првата стихозбирка исцело напечатена на македонски јазик во Кралството Југославија). На 1 септември вечерта, во мансардата во која живеел Наумчевски пристигнале четворица: еден студент од Чехословачка, Коста Рацин, еден студент од Кукуш и самиот Наумчески. Подоцна, околу полноќ, дошол и Коле Неделковски, кој го разбудил студентот Атанас од Кукуш, а почнал да го буди и Рацин, но Наумчески го спречил во тоа и му предложил Рацин да остане во мансардата, зашто бил многу уморен. Околу 4 часот изутрината, на 2 септември, полицијата почнала да тропа по вратите на становите на мансардата, при што се слушале викотници, трчање по скалите, кршење врати, а потоа и детонација.
Кога се разденило, во станот на Наумчески дошла бугарската полиција и сите присутни слегле долу и полицијата ги наредила на еден ѕид. Неделковски лежел на тротоарот, мртов, покриен со ќебе, а крвта сè уште течела по него. Наумчески и Рацин се погледнале и тивко си шепнале: „Збогум, Коле!“ Неколку дена по тој настан, Наумчески успеал да влезе во собата на Неделковски и оттаму зел две книги – една на Пушкин и една на Лермонтов – натопени со крвта на Неделковски, но подоцна тие биле уништени. Последната вечер на Коле Неделковски и неговиот разговор со Кочо Рацин е тема на поемата „Ракување“ на македонскиот поет Блаже Конески, објавена во неговата збирка „Песни“ од 1953 година, сведочи Волче Наумчески.
Д.Ст.
Еден од најреволуционерните поети во македонската книжевност
Неговата песна „Глас од Македонија“ е една од најпознатите револуционерни песни во македонската книжевност. Познато е дека на почетокот од 1932 година, по повод смртта на еден негов пријател, ја напишал и песната „Проштално писмо“, но таа не е зачувана. Своите први песни Неделковски ги објавил во списанието „Илустрација Илинден“, а соработувал и со зборникот „Илинден 1903“. Во 1938 година Неделковски ги објавил своите први песни во „Илустрација Илинден“, каде што во кн. 6/96 од јуни 1938 година, на уводното место (на стр. 1) била објавена неговата песна „Стоан Војвода“, која подоцна била дел од неговата прва стихозбирка „Молскавици“, но со насловот „Стоан на Ордановци“. Притоа, песната била придружена со следнава белешка од редакцијата: „Кољо Неделковски, од Велес, млад певец на народни идеали којшто покрај борбата со тешкотиите на животот, сепак наоѓа време да ги воспее своите чувства и верност кон родниот крај и копнежот за слобода“.
Потоа, до јуни 1939 година, во ова списание Неделковски објавил уште пет песни: „Раткина неволја“ – кн. 2/102, год. XI, февруари 1939, стр. 7; „Богдан и Гроздана“ – кн. 2/102, год. XI, февруари 1939; „Мајка“ – кн. 6/106, год. XI, јуни 1939, стр. 8; „Одродени…“ – кн. 6/106, год. XI, јуни 1939; и „Чичко ми…“ – кн. 6/106, год. XI, јуни 1939. Не е познато кога се напишани овие песни, но Тодор Димитровски претпоставува дека тие потекнуваат од 1938 година и дека Неделковски му доставил на списанието неколку песни наеднаш. Соработката на Неделковски со „Илустрација Илинден“ престанала заклучно со бројот 6/106 од јуни 1939 година, а не е познато дали во меѓувреме на друго место ги објавил преостанатите песни од „Молскавици“. Исто така, Неделковски ја објавил песната „Стоан на Ордановци“ и во зборникот „Илинден 1903“.
Јазикот во поетските творби на Неделковски
Во основата на јазикот на кој се напишани поетските збирки на Коле Неделковски лежи велешкиот говор, а тоа го потврдуваат фонетско-морфолошките црти, како: скапуеш, бидеш, земња, друзи, причинуење, дојде, лаже, с’зи, м’ска, м’кне, у црнило сета, со тија очи, раци, плачеви, дворови, човек итн., кои се употребени во збирката „Молскавици“. Меѓутоа, во збирката „Пеш по светот“, тој ги напуштил овие форми и ги заменил говорните форми со ол, кои се пораспространети во македонскиот јазик, како: долбина, солзи, солзив, жолчна, воци, полни итн., но тоа го направил недоследно, зашто продолжил да ги употребува и претходните форми, како во: прок’лнат, с’нце, д’бина, разм’скат, г’тнала итн. Усвојувањето на формите во кои вокалното л е заменето со ол зборува за свесниот пристап на Неделковски во изборот на најраспространетите говорни форми во македонскиот јазик. За тоа сведочи и редовната употреба на формата земја (но, и сабја и гламја) во „Пеш по светот“ наместо земња во „Молскавици“.
