Се поставува прашањето пред кого одговараат членовите на Судскиот совет за својата работа, дали тие се недопирливи и дали таа недопирливост произлегува
од нивниот избор. Очигледно е дека многу работи во однос на функционирањето на овој совет е потребно да се унапредуваат, да се зајакне транспарентноста во нивната работа, а пред сѐ во делот на утврдувањето методи за оцена на работата на судиите
ИНТЕРВЈУ СО ПРОФ. Д-Р АТАНАС КОЗАРЕВ, ПРЕТСЕДАТЕЛ НА АСОЦИЈАЦИЈАТА ЗА КОРПОРАТИВНА БЕЗБЕДНОСТ – СКОПЈЕ
Правосудниот систем е еден од столбовите на кои се потпира секое општество. Македонското правосудство, особено последниве години го следеа голем број скандали, кои не ја оставија јавноста рамнодушна, па граѓаните не го кријат своето незадоволство од работата на судството, но и на Судскиот совет, чија надлежност е контрола на работата на судиите и судството. За тоа како тој ги перципира состојбите во областа на македонското правосудство, дали Судскиот совет реално ја остварува својата мисија и кои се предметите што предизвикаа пад на довербата во судскиот систем разговаравме со д-р Атанас Козарев, професор по казнено право и претседател на Асоцијацијата за корпоративна безбедност.
Состојбите во областа на македонското правосудство, и покрај многубројните реформи, сѐ уште ја брануваат јавноста во негативна конотација. Каква е вашата перцепција како дел од граѓанскиот сектор и академската заедница во целина?
– Од осамостојувањето на нашата држава, низ процесите што следуваа, во многу системски области беа детектирани голем број пукнатини што повремено го разнишуваа општествениот систем. Се чини дека за јавноста од пресудно значење е функционирањето на правосудниот систем и оттука, одделни судски процеси го окупираа вниманието на јавноста. Оваа фокусираност на граѓаните за работата на правосудните органи најмногу дојде до израз во определувањето на процентот на доверба во правосудниот систем, кој, според последните истражувачки анализи, изнесува околу 3 отсто, со што се потврдува негативна тенденција на долг рок. Се потврдува дека ние сме први во светот за тоа што не треба да го правиме за граѓаните, за нивните интереси, но и за правните лица, а сме последни во тоа што треба да го правиме во нивен интерес. Ако во судските постапки се казнуваат играчи од структури на која било „криминална власт“, тогаш реално е да размислуваме за ехото на народот од кој ешалон најмалку се застапени. Затоа ќе бидеме принудени да правиме шаховска алхемична рокада во која на местото од кралот ќе стои војник. Сето ова се случува во моменти кога пораката од САД и од меѓународната заедница пристигна во однос на борбата со корупцијата, моментот е многу сложен: ние сега повеќе од кога било сме разединети, раскарани, неподготвени и несолидарни… што значи, времето за промени е пред нас! Овие промени немаат политичка конотација, затоа што мојата перцепција е во функција да се подигне квалитетот на постапките и актерите во правниот промет, перцепција што е во прилог на владеењето на правото и интересите на граѓаните (во никој случај не претставува прилог кон политичките субјекти и партиските фанови!).
Дали институционалниот дизајн за надзор и контрола од страна Судскиот совет успешно ја остварува својата мисија и кои се слабостите на воспоставениот модел за следење на работата на судовите и судиите?
– Судскиот совет е институција со свои надлежности, кои се нормирани со закон, но и со голем број подзаконски акти. Во изминатиот период бевме сведоци на огромна партиска инволвираност, како во однос на изборот на членови на овој совет така и во однос на истражување на случаи со политички предзнак. За да се даде експертска анализа поврзана со Судскиот совет, претходно би навел дека во нашата држава во моментот има околу 412 судии и вкупно 13 члена на советот што се надлежни да ја следат нивната работа. Во просек тоа значи дека на еден член на советот во надзорна надлежност се околу 32 судии! Доколку се има предвид дека еден судија има огромен број предмети по кои постапува, може да се заклучи дека не постои физичка можност да се оствари оваа контрола. Затоа, работата на членовите на советот е сведена на постапување по претставки за евентуални злоупотреби од страна на судии што ги доставуваат странките во постапката, но и други пријавители. Но дали таа контрола е целосна и успешна? Секако дека овие статистички податоци водат кон негативен одговор. Кога кон оваа системска неусогласеност ќе се надоврзат и последните јавни судири помеѓу одделни членови на советот, може да се нотира дека состојбата во делот на менаџирање со судскиот систем од страна на Судскиот совет е загрижувачка. Можам да наведам дека до нас пристигнуваат информации од заинтересирани граѓани дека иако се подносители на претставки во постапката пред советот тие се дискриминирани на начин што не им се дозволува да извршат увид во материјалите што се доставуваат во врска со определена поднесена претставка. Ова е незамислива постапка во една демократија, во еден систем на владеење на правото и во една правна држава! Нивното однесување упатува на заклучокот за опасност од целосна неказнивост! Дали е прифатливо едно вакво однесување од една јавна личност, една фигура, јавна институција, која со промовираниот начин на однесување не ги претставува вредностите на Судскиот совет? Оттука, се поставува и прашањето пред кого одговараат членовите на Судскиот совет за својата работа, дали тие се недопирливи и дали таа недопирливост произлегува од нивниот избор. Очигледно е дека многу работи во однос на функционирањето на овој совет е потребно да се унапредуваат, да се зајакне транспарентноста во неговата работа, а пред сѐ во делот на утврдувањето методи за оцена на работата на судиите. Практично, ние можеме на веб-страниците на судовите и советот да видиме гола статистика за број на предмети и нивна процентуална застапеност. Но како граѓаните да знаат кој судија работи со интегритет, но и кои се судиите чии предмети во повисоките судови се оценуваат негативно и се предмет на повторно пресудување, колкав е процентот на нивната ефикасност. Зошто на веб-страниците на судовите недостигаат податоци за програмите за работа на судовите, односно зошто не може да се информираме за сите податоци од значење за јакнење на довербата на граѓаните? Кај поголем број судови датираат програми за работа од 2015 година, а сега сме 2023 година. Што работат претседателите на судовите??? Или тие воопшто не се заинтересирани да ги погледнат веб-страниците на судовите каде што се претседатели! Каде е Судскиот совет да ги проверува веб-страниците на судовите и да види кои податоци се достапни за граѓаните??? Дали постои програма или методологија што се однесува на претседателите на судовите за следење на предметите за кои постои висок јавен интерес, но и за сите други предмети, а кои се пред застарување? Која е улогата на раководителите на одделните оддели во судовите во однос на прашањето за застареноста? И, конечно, сведоци сме на помпезни најави за дигитализација на судството, а оттука и прашањето зошто дигитализацијата не се фокусира и на софтвер што ќе сигнализира дека еден предмет е пред застарување. Постојат многу едноставни чекори што треба системски да се преземат на стратегиско ниво, но за тоа треба да се има свест за правосудна култура, а не политичка волја. Напротив, токму партиската, односно политичка волја ги блокира одговорите на овие прашања.
Кои судски предмети влијаат врз недовербата на граѓаните во судството, дали е можна хиерархија на индикатори?
– Издашноста на коруптивното судство и ригидноста на системскиот казнен потенцијал не се на ниво да кореспондираат со потребите да ги задоволат интересите на граѓаните, на оние што како плаќачи на данок имаат право и интерес до правда. Бидејќи во јавноста со голем интерес се зборува за стечајните постапки, би се осврнал малку и на нив, цитирајќи ги законите.
Според членот 8 (2) од Законот за стечај: Стечајната постапка е итна. Ова начело со оглед на досегашното искуство е најпрекршувано и повредено и покрај многубројните пресуди на меѓународните судови за судење во разумен рок! Натаму, во членот 19 е наведено дека стечајниот судија: го именува и разрешува привремениот стечаен управник и стечајниот управник; врши контрола над законитоста на работата на стечајниот управник. Стечајниот судија може по службена должност, во согласност со ставот (1) точка 7 од овој член по приговор или по предлог на другите органи на стечајната постапка, а по прибавено мислење на одборот на доверители, да ги менува одлуките на стечајниот управник, ако утврди дека се спротивни на закон. Стечајниот судија во рамките на овластувањата определени со овој закон на стечајниот управник му дава писмени упатства за извршување на неговите обврски определени со овој закон, кои се задолжителни за стечајниот управник. Стечајниот судија ја следи работата на одборот на доверителите и на собранието на доверителите. И покрај оваа законска нормираност, дали навистина во практиката, односно во судската практика консеквентно се применуваат овие одредби? Не попусто го издвојувам ова!
Дали постапката за современ модел за вештачење ќе придонесе за ефикасно судство?
– Законската рамка што ја нормира областа вештачење кај нас за првпат е воведена во 2010 година со донесување на Законот за вештачење („Службен весник на РМ“ бр. 115/2010 година). Во текот на 2014, 2015 и 2018 година беа извршени пет измени и дополнувања на овој закон („Службен весник на РМ“ бр. 12/2014, бр. 43/14, бр. 104/15, бр. 14/15 и бр. 64/18 година). Причините за измените и дополнувањата на Законот за вештачење беа лоцирани во слабостите и недостатоци во актуелниот закон; 2. слабата ефикасност на процесот на вештачење; 3. потребата од воспоставување функционален систем на вештачење. Потребата од донесување нов европски закон за вештачење е опфатена и со Стратегијата за реформа на Правосудниот сектор 2017-2022 и Акцискиот план (број на стратешка насока 5,4.2, број на мерка 5,4.2-1). Во стратегијата се дефинирани следните активности: 1. Формирање работна група со учество на судии, академска заедница, граѓански сектор за подготовка на Законот; 2. Подготовка на нацрт–закони; 3. Јавна расправа; 4. Запознавање на јавноста со предложеното законско решение (објава на ЕНЕР и јавна расправа; 5. Доставување предлог–закон до Владата на РМ; 6. Предлог-закон усвоен од Владата на РМ и 7. Донесен закон од Собранието. Надлежноста за постапување е на Министерството за правда. Роковите за реализирање на овие активности во Стратегијата биле следните: 1.11.2017, 2-3.12.2017, 4.12.2017, 5.1.2018, 6.1.2028 и 7.3.2018 година.
Очигледно рокот за донесување на законот пропишан во Стратегијата е истечен во 2018 година. Комората за вештаци не функционира со години! Долг период не е извршено ажурирање на лиценците за вештаци во Министерството за правда, а не се спроведуваат испити за лиценца затоа што нема услови, не се утврдени бази на прашања, не се формирани комисии во Министерството за правда итн. И по три години законот не е донесен. Одговорност за оваа состојба не е детектирана и затоа може да се наведе дека алармот е вклучен! Како што може да се види, причините што се наведени за досегашните измени и дополнувања се општи, прешироки и не навлегуваат во вистинските проблематични и жаришни точки што се поврзани со вештачењето. А такви невралгични точки постојат повеќе!
Објавата за донесување на предлог-законот на сајтот на ЕНЕР датира од 24.9.2021 година, додека временската рамка за изготвување на предлог-законот е определена од 24.9.2021 – 31.12.2021 година, со решение на министерот за правда бр.21-2587/1 од 22.10.2021 година, во Работната група за изготвување предлог-измени за Законот за вештачење. Работната група по голем број состаноци и разгледувања на мислењата од домашни и од меѓународни експерти и професори подготви предлог на закон за вештачење. Нацрт-извештај за процена на влијанието на регулативата предлог на закон за вештачење и нацрт-закон – предлог на закон за вештачење се објавени на сајтот на ЕНЕР на 17.2.2022 година. Предлог-законот за вештачење е во собраниска процедура. Тука би нагласил дека со новиот предлог-закон за вештачење во чија работна група за изготвување на Министерството за правда бев член и покрај утврдената верзија, во собраниска верзија е доставен документ со дубиози што се дури и зачудувачки. Имено, една од целите на реформата беше постојното Биро за судски вештачења да се укине и да не биде дел од Министерството за правда. Но од непознати причини за мене, во новиот документ навистина се укинува истото тоа и се основа Биро за процена како орган на Министерството за правда, иако постои посебен Закон за процена и Комора на проценители, поради што логично би било во тој закон да се извршат измени и Бирото за процена да биде во системски закон од оваа област, а не да се меша со закон за вештачење. Второ, Комората за вештачење е приватна организација на лиценцирани вештаци, а оттука е непознато кој е интересот на министерот за правда првите раководители на професионални одделенија да ги назначува. Дали вработените во овие професионални одделенија ќе бидат на платен список на Министерството за правда? Или, пак, се работи за остварување партиско влијание во една област што е приватна и за која единствено треба да се грижат вештаците членови на Комората? Потребно е да се интервенира во овој дел од законот за да се овозможат департизација и владеење на правото наспроти корупцијата во вештачењето! Во спротивно, овој правен колапс ќе овозможи да се продлабочува и институционалниот колапс.
