ИНТЕРВЈУ: ЈАН ОБЕРГ, ПОСРЕДНИК ВО ПРЕГОВОРИТЕ МЕЃУ МИЛОШЕВИЌ И РУГОВА
Имаше волја да се најде дипломатско решение, а потоа дојдоа Бил Клинтон и Медлин Олбрајт и рекоа – бомбардирајте
Југославија беше многу интересна земја. Нејзината структура беше единствена, таа беше независна земја. И тогаш – се појавија аматери што велат дека не можете да бидете неутрални ако нема два блока, откако се распаднаа Советскиот Сојуз и Варшавскиот пакт. Неутралноста е толку важна бидејќи ја отвора можноста за посредување. Така, Југославија – како Австрија и Швајцарија – беше неутрална земја на која другите гледаа со почит, знаејќи дека не е на страната на блоковите. И тогаш, на почетокот на деведесеттите години на минатиот век, се појавуваат поборници на теоријата дека неутралноста е мртва затоа што нема два блока. Всушност, тогаш сите би можеле да станеме неутрални. Вака за „Политика“ зборува Данецот Јан Оберг, кој живее во Шведска, човек што пред почетокот на конфликтот во Косово се обидел со своето мировно посредување да ги смири страстите меѓу Србите и Албанците, а таква била и улогата на пренесувачот на пораките на Слободан Милошевиќ до Ибрахим Ругова и обратно.
Оберг е еден од водечките светски експерти во областа на мировните студии. Роден е во Данска, живее во Шведска, а Југославија ја смета за своја трета татковина. Тој е коосновач и директор на независната ТФФ, Транснационалната фондација за мир и идни истражувања, во Лунд, Шведска. Неколкупати беше номиниран за Нобеловата награда за мир. Ја посетил Југославија околу сто пати, првиот пат во 1974 година.
Бевте посредник на добра волја меѓу трите влади во Белград и албанското раководство во Косово. Како изгледаше тоа?
– Тоа беше процес на медијација, каде што ги слушате страните, од што се плашат, што сакаат, на што се надеваат и со што можат да се согласат. И тогаш, чекор по чекор – во парови, бидејќи сите конфликти имаат најмалку двајца учесници – дознаваме за што можат да се договорат. Тоа е медијација, а дел од тоа е и пренесување пораки. Тоа го правев четири години за време на конфликтот во Косово. Извинете, Слободан Милошевиќ не беше националист. Ако имаше националист, тоа беше Фрањо Туѓман. Тоа беше неговото основно кредо. Истото важи и за некои други лидери. Ругова беше тотален националист. Неговите цивилизирани манири велеа дека не сака независно Косово преку насилство, но дека е националист. И во Белград имаше националисти, но Милошевиќ не беше еден од нив. Тој беше еден од лидерите што никогаш не сте ги виделе во воена униформа. Тој сакаше само да ги заштити српските малцинства во Краина, Република Српска и во Косово. Тоа не е исто како да кажеме дека сакаме да доминираме таму. Светот ја виде операцијата „Бура“, егзодусот на Србите што живееја во Хрватска 400 години… Бев шокиран од фактот што оние на Запад што зборуваат за заштита на малцинствата толку малку ги почитуваа малцинствата, особено ако беше збор за српско малцинство.
Невладината организација Транснационална фондација за истражување на мирот и иднината (ТФФ), чиј сте еден од основачите и директор, ја посети Југославија многупати во 1990-тите.
– Имав илјадници разговори со членовите на мојот тим, што, секако, влијаеше на многу поединци. Исто така, почнавме да работиме со голем број мисии на ОН. Се сеќавам, возевме со бела кола, изнајмена во Словенија, отидовме до Карловац, каде што ги симнавме регистарските таблички и без нив се возевме наоколу. Кога дојдовме на контролниот пункт – не знаеја како да се справат со нас, бидејќи не сме новинари и дипломати. Рековме „ние сме шведската делегација“ (ова го изговара на српски). Понекогаш моравме да пиеме сливовица и да отпееме некоја песна ако е потребно за да стигнеме до седиштето на ОН. Одржавме многу семинари за обука со локалното население, чија тема беше решавање конфликти. Имав можност да ги учам луѓето во Приштина, кои многу трпеливо седеа и слушаа како нашиот тим ги учи како да го решат конфликтот без насилство додека тие имаа пиштоли на појасот. Никогаш нема да го заборавам семинарот со млади Хрвати и Срби во Вуковар. Еден од нашите членови реши да користи будистичко ѕвоно. Значи, прво ѕвониш, па после зборуваш. Сите овие деца ни ги кажаа своите приказни. Како на пример, си играв пред куќата и одеднаш се случи страшна експлозија… Се заврши со тоа што сите овие деца заедно свиреа гитара и сакаа да се дружат во иднина. Никогаш нема да заборавам една девојка, која дојде на крајот од семинарот и рече: „Јан, ова беше најважниот ден во мојот живот; научив да не мразам други деца. Но ќе имам голем проблем вечерва кога ќе се вратам дома затоа што татко ми не верува во тоа, се борел во војна и ги изгубил двете нозе… Како да го убедам татко ми?“. Тогаш сфатив дека тоа е генерациски проблем, а не само етнички или групен проблем.
Предвидувавте многу настани во Југославија…
– Горди сме на големиот број предвидувања што ги направивме и кои се покажаа како вистинити. Мислев, и се потврди, дека распадот на Југославија ќе има поголемо влијание за европската историја од падот на Берлинскиот ѕид. Толку многу работи беа тестирани: интервенционизам, милитаризам, бомбардирање, промена на режимот и носење на Милошевиќ во Хаг, создавање на идејата за хуманитарна интервенција – сето тоа измислено за Југославија. Конфликтот ги подели мислењата меѓу интелектуалците, писателите, филозофите, семејствата, мировните движења… Одеднаш стана модерно дека бомбардирањето, користејќи го „долгиот стап“, е начин да се задржи земјата заедно или да се подели. Југославија беше трендсетер, пресвртница во историјата на Европа, не само поради многу добри работи, поради интересниот статус што го имаше меѓу Истокот и Западот, Северот и Југот, туку и поради промената на ставот на западните интелектуалци. Кон крајот на деведесеттите години на минатиот век, заштитата на луѓето значеше – бомбардирање! Ова се случи за првпат во Југославија. Се сеќавам, кога последен пат бев на данската телевизија (никогаш повеќе не беше поканет да гостува – забелешка на авторот), предвидував дека ќе има бомбардирање на Југославија и дека бомбардирањето нема да го реши проблемот. Јас тогаш реков дека НАТО нема мандат од ОН за таква акција и дека го прекршува сопствениот статут, кој не предвидува напад врз земја што не е членка на НАТО. Членот 5 од Договорот за меѓусебна заштита на НАТО вели дека НАТО реагира само ако некоја членка е нападната.
Дали беше можно да се најде мирно решение за расколот во Југославија?
– Првично, имаше волја да се најде дипломатско решение со брилијантни луѓе, меѓу кои и Кофи Анан. Имаше многу луѓе што можеа да придонесат за решението. И тогаш дојдоа Бил Клинтон и Медлин Олбрајт и рекоа – бомбардирајте. Погледнете ја неверојатно валканата игра што се одигра во Рамбује. Тоа не беше преговарање; го притискаа Милошевиќ да каже не. Така тој рече не, и јас би го направил истото тоа. Клинтон го оправда бомбардирањето со геноцид во Косово. Некој да ми ги покаже доказите за тоа. Немаше ниту план за окупација или одземање на автономијата на Косово. Кога го кажав тоа, еден косовски Албанец, еден од 100.000 што живееја во Белград, ми размени пари на Кнез Михаилова. Значи, кога Клинтон велеше дека има големо чистење и геноцид врз Албанците – Албанците живееја во Белград.
