Долго време Европската Унија изгледа како затворен клуб. Жан-Клод Јункер, претседател на Европската комисија од 2014 до 2019 година, славно изјави дека ниту една земја нема да влезе во ЕУ за време на неговиот мандат. Но војната во Украина во февруари 2022 година и геополитичките превирања што следуваа повторно ја разбудија дебатата за проширување на ЕУ. Но дали рециклираната дебата вистински ја мотивира желбата на Брисел за проширување или во прашање е нешто друго?
На тоа прашање ќе се обиде да одговори овој фељтон. Материјалот е преземен од порталот на Европскиот совет за надворешни односи (ЕЦФР) и ќе биде претставен во неколку продолженија
Затоа, ЕУ има ретка можност да ја надгради оваа поддршка за да го унапреди процесот на проширување. Но и покрај широкиот консензус дека проширувањето ќе помогне во зајакнувањето на ЕУ во нејзиното непосредно соседство и ќе ѝ овозможи да работи како геополитички актер, нашето истражување покажа дека дебатата за тоа како да се прошири и кога едвај започна во земјите членки на ЕУ. Зголемувањето на поддршката е реакција на актуелните геополитички турбуленции и сè уште не е втемелено на длабока политичка и концептуална промена. Всушност, важноста на прашањето на проширувањето во политичкиот дискурс во речиси секоја земја членка е сè уште ниска. Повеќето од нашите национални истражувачи известија дека националните позиции за буџетот, институционалните реформи или методологијата за проширување сè уште не се објаснети. Една година по историските одлуки од јуни 2022 година, сè уште има многу малку заклучоци од европските влади за тоа како да се усогласат политичките декларации со значајни политички чекори.
„Храна за размислување“
Франција и Германија се издвојуваат како земји што притискаат дебатата да продолжи напред. Единствениот обемен документ „Храна за размислување“ за тоа како да се направи ЕУ погодна за проширување досега беше поднесен од група независни експерти свикани од Париз и Берлин. На почетокот на ноември, германската министерка за надворешни работи Аналена Баербок, исто така, беше домаќинка на Конференцијата за Европа на која се разговараше за реформите и проширувањето на ЕУ. Полската влада го изложи својот став за реформите предложени во документот „Храна за размислување“ во писмо кон крајот на септември, додека Австрија даде предлози за тоа како да се обликува и забрза процесот на проширување на Западен Балкан во друг необјавен труд. Покрај овие напори и оние на шведските и литванските аналитички центри (инспирирани од соодветните национални влади), немаше други национални придонеси во дебатата на ниво на ЕУ.
Некои првични позиционирања, сепак, станаа јасни. Нашите национални истражувачи известуваат дека постои широк консензус против проширувањето на големата експлозија, како она од 2004 година, и во корист на пристап заснован на заслуги за сите земји членки. Сепак, некои земји се повеќе фокусирани на пристапувањето на земјите од Западен Балкан, а некои се повеќе посветени на членството на Украина и Молдавија.
Одлуката на ЕУ да им додели кандидатски статус на Украина и Молдавија ги натера земјите членки што се фокусирани на југоисточниот, а не на источниот сосед да преземат акција. Иако новата поддршка за проширувањето може да помогне во оживување на замрениот процес на пристапување на земјите од Западен Балкан, доминацијата на Украина во политичката дебата и чистата геополитичка релевантност се заканија да ја засенат балканската кауза. Во јуни 2023 година, австрискиот министер за надворешни работи Александар Шаленберг најави нова групација на земји членки, Пријатели на Западен Балкан, вклучувајќи ги Австрија, Хрватска, Чешка, Грција, Унгарија, Италија, Словачка и Словенија, која сака да ја искористи моменталната динамика околу проширувањето за да се забрза интеграцијата на југоисточните соседи на ЕУ. Овие земји ја потпишаа Декларацијата од Гетвајг во јуни 2023 година, во која се нагласува дека „од витално значење е ЕУ целосно да ја искористи политиката на проширување, исто така, како геостратегиска алатка“ и наведува дека сакаат „да ги гледаат нашите партнери од Западен Балкан на масата на ЕУ колку што е можно почесто, било да е тоа формално или неформално, како учесници или набљудувачи“. Декларацијата се фокусира исклучиво на Западен Балкан и не ги спомнува другите земји апликанти. Во септември, Шаленберг и австриската министерка за европски прашања Каролин Едштадлер, испратија и нонпејпер до ЕУ, во кој изјавија дека интеграцијата на земјите од Западен Балкан во ЕУ треба да се забрза. Како и Декларацијата од Гетвајг, весникот не обрна внимание на прашањето за Украина и Молдавија.
Европскиот совет за надворешни односи (ЕЦФР) е високореспектабилен меѓународен аналитички центар, кој има цел да спроведе најсовремени независни истражувања за европската надворешна и безбедносна политика. ЕЦФР во своето работење обезбедува простор за средби на високо ниво, за споделување идеи на носителите на одлуки, на активисти и на влијателни лица. Исто така, цел на ЕЦФР е да организира и да промовира квалитетни дебати за улогата на Европа во светот, како и да иницира градење коалиции за промени на европско ниво. ЕЦФР се промовира како тело што е способно да обезбеди паневропска перспектива за некои од најголемите стратегиски предизвици со кои треба да се соочат Европејците. ЕЦФР има мрежа на канцеларии во седум европски престолнини, над 90 вработени од повеќе од 25 различни земји и тим здружени истражувачи во сите земји членки на ЕУ
Германија не е дел од групата Пријатели на Западен Балкан, но Берлин јасно стави до знаење дека балканските земји не смеат да бидат изоставени и дека проширувањето што не ги вклучува нив би било политички проблематично. Говорејќи во Европскиот парламент во мај 2023 година, Шолц ја повика ЕУ да ги исполни ветувањата за Западен Балкан и да ја забрза нивната интеграција. Ако не се стори тоа, може да се засилат фрустрацијата и разочарувањето во регионот, кој долго време чека на интеграција во ЕУ. Со оглед на тоа што Пријателите на Западен Балкан и Германија ги поддржуваат балканските земји, тешко е да се замисли Украина и Молдавија да му се приклучат на блокот пред постарите земји кандидати.
Не постои група „Пријатели на Украина (или Источна Европа)“. Сепак, источноевропските и нордиските држави веруваат дека пристапувањето на Украина ќе биде вистинската промена на играта за ЕУ и дека – дури и ако пристапот заснован на заслуги е клучен – Украина е посебен случај. Нашите национални истражувачи објавија дека во Естонија, Шведска, Полска и Белгија, Украина се смета за приоритет и дека секое проширување што не ја вклучува Украина е тешко замисливо.
И покрај ова, заладените односи меѓу Брисел и Полска – клучна земја во групата поради нејзината големина, локација и централна улога во поддршката на Украина – и нејзината релативна политичка изолација во ЕУ, може да бидат причина зошто поблиската соработка меѓу овие земји не се остварила досега. Од пролетта 2023 година, односите на Полска со Украина, исто така, беа оштетени од конфликтот околу увозот на жито, што ја стави улогата на Варшава како главен застапник за пристапот на Киев во ЕУ на несигурна основа. Со оглед на тоа што Полска беше маргинализирана во ЕУ и Шведска само неволно се враќа на својот став за проширување, оската Варшава – Стокхолм, која во 2008 година ја роди идејата за Источното партнерство што ја обликуваше политиката на ЕУ кон нејзиното источно соседство повеќе од една деценија, сè уште немал шанса за заживување.
Впечатливо е релативното отсуство на северните и источните земји членки во дебатата за проширувањето од јуни 2022 година. За многу набљудувачи, доделувањето кандидатски статус на Украина и Молдавија беше моќен симбол центарот на вниманието на ЕУ да се префрли кон исток. Но, парадоксално, досега нема знаци дека соседните земји членки на Украина на ЕУ ја искористиле можноста да го преземат водството. Политичката промена во Полска, со новата проевропска влада предводена од Доналд Туск, која најверојатно ќе ја преземе власта во декември, може да понуди можност за земјите од регионот да ги здружат силите во обликувањето на агендата за проширување.
Вклучен алармот кај некои западноевропски земји
Конечно, иако поместувањето на центарот на гравитацијата на ЕУ на исток сè уште не е материјализирано, можното проширување на ЕУ на исток и југоисток од Европа и промените што тоа би ги значело за рамнотежата на силите на блокот го вклучи алармот кај некои од западноевропските земји. Поранешниот португалски премиер Антонио Коста објасни дека „секое проширување на Исток значи дека центарот на вниманието на Европа е префрлен на Истокот на Европа. Ова не е нужно лоша работа, но сепак е неопходно за нас значително да го зајакнеме Атлантскиот сојуз“.
Во мај 2023 година, Португалија покани неформална група земји со силни атлантски врски, вклучувајќи ги Шпанија, Франција, Ирска, Белгија, Холандија и Данска, да разговараат за „прашања од заеднички интерес и воспоставување вистинска рамнотежа меѓу европските континентални и атлантски проекции“. Групата нема конкретна агенда, но нејзиното формирање ја одразува загриженоста дека финансискиот трошок од проширувањето може да дојде на сметка на нивните интереси. На пример, најавата на Европската комисија во мај дека одобрила пакет од една милијарда евра директна државна помош за полските земјоделци погодени од негативните последици од увозот на жито од Украина ги вознемири Португалија и Шпанија, кои се пожалија дека не добиле позитивен одговор на нивното барање за поддршка за справување со последиците од сериозната суша две последователни години. Јасно е дека политиката и финансиските импликации од интеграцијата на земјите кандидати со ЕУ нема да влијаат само на соседните држави, чија трговија и конкуренција ќе бидат засегнати, туку ќе одекнат низ целиот блок.
Самотрансформативната моќ на ЕУ
Проширувањето не ветува само трансформација за соседството на ЕУ. Од јуни 2022 година, проширувањето стана шифра за нова битка за иднината – па дури и за финале – на процесот на интеграција во ЕУ до степен невиден од обидот на ЕУ да го усвои Европскиот устав во 2004 година. Нашите национални истражувачи известуваат за зголемена свест кај земјите членки на ЕУ дека клучен предизвик за ЕУ ќе биде не само да ги мотивира и поддржи земјите кандидати да се приспособат туку и да го променат начинот на кој функционира ЕУ. Изгледите за проширување на ЕУ – било да е тоа блиско или далечно – претставува неизбежна промена во политичката рамнотежа на силите во ЕУ: меѓу големите и малите; исток и запад; богати и сиромашни; статисти и слободни пазарџии. ЕУ може да ја чека голема трансформација – некои земји се надеваат на тоа, некои се плашат од тоа. Сепак, многу малку се сомневаат дека тоа е во фаза на изработка.
За Франција, внесувањето нови земји членки во ЕУ не е само одговор на геополитичките предизвици туку и начин да се донесе длабока трансформација на европскиот проект. Во својот говор во Братислава во мај 2023 година, Макрон тврдеше дека ЕУ треба да се прошири и „да се преиспита многу опширно во однос на нејзиното владеење и нејзините цели“. Како што рече Џозеф де Век, проширувањето може да биде лост преку кој визијата на Макрон за фискално моќна, воено посамостојна и геополитичка ЕУ ја гледа светлината на денот. Француските експерти сметаат дека брегзит е слична можност за „европска ренесанса“. Технички гледано, „проширувањето“ можеби не е ни најточниот термин за она што би можело да биде на крајот од тој пат, што можеби е реконституција на ЕУ со нови земји на одборот.
Француската визија би вклучувала широка употреба на принципот на диференцирана интеграција. Според францускиот државен секретар за европски прашања, Лоренс Бун, „треба да размислуваме за ’диференцирана‘ интеграција, со цел што е можно побрзо да ги ’закотвиме‘ земјите кандидати или потенцијални кандидати за Европската Унија“. Франција генерално е за идејата за формирање коалиции на волните, а проширената ЕУ може да понуди можност тоа да се спроведе во практика. Сепак, Париз престана да ги дефинира областите во кои европската интеграција би можела или треба да напредува во помали групи; дали и како би била можна таква поблиска соработка во помал формат во областите што влијаат на единствениот пазар; и какви би биле импликациите за буџетот на ЕУ. Но доколку ЕУ одлучи да го продолжи овој концепт, новите членки би влегле во ЕУ, што во голема мера ќе се разликува од нејзиниот сегашен дизајн.
(Продолжува)
