ЕУ мора да се откаже од преправањето дека е само олеснувач меѓу страните – а Вашингтон мора да се откаже од преправањето дека е само поддржувач што го следи водството на ЕУ. Самиот договор вклучува „Предлог на ЕУ“ во својот наслов – целосно поддржан и унапреден од САД. Во моментов, Борел тврди дека
имплементацијата зависи од страните, намалувајќи ја улогата на ЕУ како мониторинг. Всушност, ниту една страна нема повеќе формални обврски според договорот Брисел – Охрид од самата ЕУ
По самитот исполнет со притисок, во саботата, меѓу лидерите на Косово и Србија, шефот за надворешна политика на ЕУ, Жозеп Борел, објави: „Имаме договор, кој ветува дека ќе ги води двајцата антагонисти кон конечно нормализирање на врските“. Но српскиот претседател Александар Вучиќ одби да го потпише двосмислениот текст со посредство на ЕУ и оттогаш даде изјави со кои ги квалификува, па дури и ги укинува клучните обврски.
Може ли Вучиќ да ги игнорира обврските на Белград во анексот за имплементација произведен во Охрид, како и остатокот од договорот преговаран во Брисел на 27 февруари, кој српскиот претседател исто така одби да го потпише? Зошто косовскиот премиер Албин Курти веднаш да воспостави неодредени гаранции за косовските Срби ако Косово не знае со сигурност дека Србија ќе го одржи својот дел на зделката? Дали Србија премолчено го признава Косово според договорот или тоа зависи од понатамошните чекори?
Накратко, облак од неизвесност виси над најважните преговори на Балканот во повеќе од 20 години. Косовското прашање предизвика насилно распаѓање на Југославија во 1990-тите, откривајќи ја неспособноста на Европската Унија да се справи со безбедносните проблеми во својот двор. Спорот меѓу Белград и Приштина е во срцето на повеќедецениската трансатлантска борба за консолидирање на регионот во западниот поредок, создавајќи многу можности за Русија и Кина.
Измачувачката западна дипломатија меѓу Србија и Косово сигурно се дискутираше за време на тридневната посета на кинескиот претседател Си Џинпинг во Москва. Без оглед на разликите што ги имаат околу војната во Украина, Пекинг и Москва се цврсто настроени против независноста на Косово. Рускиот претседател Владимир Путин и Си ќе ги координираат напорите за поткопување на договорот, оставајќи го Косово во неизвесност, регионот во превирања, а Србија како заеднички стратегиски партнер и на Русија и на Кина.
Со оглед на тоа колкави се влоговите ако договорот пропадне, ова не е време за честитки и стандардна реторика за одговорностите на страните. Сега Вашингтон и Брисел – не само Белград и Приштина – треба да ги подигнат своите сопствени одговорности, особено со оглед на нејаснотијата што се толерира во договорот. Три чекори се од витално значење за создавање основа за успех.
Прво, ЕУ мора да се откаже од преправањето дека е само олеснувач меѓу страните – а Вашингтон мора да се откаже од преправањето дека е само поддржувач што го следи водството на ЕУ. Самиот договор вклучува „Предлог на ЕУ“ во својот наслов – целосно поддржан и унапреден од САД.
Во моментов, Борел тврди дека имплементацијата зависи од страните, намалувајќи ја улогата на ЕУ како мониторинг. Всушност, ниту една страна нема повеќе формални обврски според договорот Брисел – Охрид од самата ЕУ. Нема помалку од пет посебни задачи што ЕУ ги прифати. Ниту една не е поважна од двапати споменатата заложба ЕУ да „претседава“ со заеднички комитет за да се обезбеди и надгледува спроведувањето на „сите одредби“. Со строг рок од 30 дена за формирање заедничкиот комитет за следење, Брисел ќе мора да покаже невообичаена храброст. Имплементацијата бара решителна акција – а не двосмисленост дизајнирана да ја избегне.
Ветениот активен ангажман на Вашингтон во овој ран тест за имплементација е од суштинско значење. Администрацијата на Бајден постојано вршеше притисок врз косовската влада за автономија на заедницата на косовските Срби. Барањето на Белград за „заедница на општини со српско мнозинство“ нема никаква врска со благосостојбата на косовските Срби и сè што е поврзано со поткопување на суверенитетот на Косово. Реалноста е дека автономијата е прерана, со оглед на влијанието на Србија врз политиката на косовските Срби и активното непријателство на Белград кон својот сосед.
Откако го притисна Косово да се откаже од единственото влијание со Србија, товарот паѓа на Соединетите Американски Држави и ЕУ да го ограничат опсегот на „самоуправување“ на потребите на српските граѓани на Косово, а не на амбициите на Белград или неговите застапници во северот на Косово. На косовските Срби очајно им е потребна автономија – од Србија исто како и во рамките на Косово – за да изготват целосно успешна иднина во земјата.
Второ, ЕУ мора да го елиминира секое долгогодишно сомневање за обврзувачката природа на договорот и сите негови одредби. Поттикнати од избрзаните коментари на интернет, косовските Албанци се загрижени дека Вучиќ може да се повлече од договорот затоа што не го потпишал, или едноставно да ги избере оние одредби што сака да ги примени. Западните функционери му оставија на Вучиќ сам да реши дали ќе се разоткрие поради потребата да се соочи со домашните критичари. Ако на Вучиќ му се дозволи да ги наруши условите, па дури и статусот на договорот, шансите за имплементација нагло паѓаат.
Српските граѓани заслужуваат да ја знаат вистината – а Вучиќ може да ја преживее. Кога станува збор за договори и други договори меѓу државите, она што е важно е согласноста да биде обврзувачка според меѓународното право. Како што призна Вучиќ, потписот може да го манифестира ова, но не е суштински. Членот 11 од Виенската конвенција за правото на договори јасно го кажува ова: „Согласноста на една држава да биде обврзана со договор може да се изрази со потпишување, размена на инструменти што претставуваат договор, ратификација, прифаќање, одобрување или пристапување, или преку кое било друго средство доколку е така договорено“.
Обичниот текст на договорот со посредство на ЕУ – основниот договор и анексот – ја покажува јасната намера на страните да бидат обврзани, сеопфатно. Во втората точка од анексот, страните „целосно се обврзуваат да ги почитуваат сите членови од договорот и овој анекс и да ги спроведат сите нивни соодветни обврски што произлегуваат од договорот и овој анекс целисходно и со добра волја“.
Ова е драстично различно од договорот од Вашингтон од 2020 година што го потпишаа Вучиќ и поранешниот косовски премиер Авдула Хоти во Белата куќа на Трамп. Тој необврзувачки договор не ги ни наведе соодветно имињата на страните, додека договорот Брисел – Охрид отворено се однесува на Косово и Србија и ги означува како „договорни страни“. За разлика од Трамповиот договор, овие текстови се кохерентни. Преамбулата ги опфаќа основните правни и политички прашања. Охридскиот анекс вклучува неколку рока и формален механизам за имплементација – сите што ја докажуваат јасната намера да се биде обврзан со закон.
Како заменик-посредник од ОН, ЕУ е целосно овластена да утврди дали Вучиќ и Курти ги прифатиле двата документа без резерва. Габриел Ескобар, заменик на помошник-секретарот на Стејт департментот на САД, кој го надгледува Западен Балкан, ја поддржа позицијата на ЕУ, инсистирајќи дека договорот е „правно обврзувачки“.
Зборовите не се доволни. Брисел мора да ги следи и формално да ги измени процесите за пристапување во ЕУ за Србија и Косово за да ги одразат нивните нови обврски. За да им биде јасно на страните – и на Русија и Кина – дека нема нејаснотии околу договорот Брисел – Охрид, ЕУ треба веднаш да го регистрира во Секретаријатот на ОН. Ова е целосно во согласност со повикот на Генералното собрание на ОН за „секој договор или меѓународен договор, без оглед на неговата форма и описно име… што е можно поскоро да се регистрираат“. Ова се однесува дури и на „договор што привремено се применува пред неговото влегување во сила“. Брзата регистрација ќе им послужи на Белград и Приштина дека ЕУ нема да толерира да се нарушува содржината на договорот – како што тоа го направи Вучиќ, негирајќи дека Косово има пат кон членство во ОН. Белград не треба да има проблеми со регистрацијата во ОН, имајќи предвид дека Србија го започна процесот на Генералното собрание на ОН во 2008 година, што на крајот ѝ го даде мандатот на ЕУ за дијалогот со Косово во 2010 година. Србија создава имплицитна можност за ЕУ да поднесе извештај за напредокот во дијалогот до ОН.
Конечно, Вашингтон мора да ги притисне своите партнери во ЕУ да се справат со најголемата дупка во договорот: негирањето на Косово на кој било вистински европски пат. Пет држави на ЕУ – Кипар, Грција, Романија, Словачка и Шпанија – тврдоглаво одбиваат да го признаат Косово, спречувајќи ја Приштина дури и да аплицира за членство во ЕУ или НАТО. Останува целосно нејасно дали де факто признавањето на Србија во договорот Брисел – Охрид ќе ги наведе непризнавачите да го променат својот став. Тука формалностите се важни. Потписот на Србија и, уште подобро, ратификацијата на договорот би можеле да ги наведат учесниците во оградата да го направат одамна задоцнетиот скок и да го признаат Косово.
Времето е од суштинско значење. Соединетите Американски Држави и ЕУ сега го обврзаа својот кредибилитет на договорот што Русија и Кина имаат секаков интерес да го срушат. Да се натераат само четворицата непризнавачи на НАТО – што го исклучува тврдокорниот Кипар – да го сменат својот став, ќе го направи договорот Брисел – Охрид да ја промени играта; оставајќи го Косово само делумно признаено во Европа, ќе ја остави сегашната, навредлива игра на место. Ако процесот се одолжува во 2024 година, стравот е дека расеан Вашингтон ќе го изгуби фокусот, што ќе дозволи процесот повторно да се префрли во управување со кризи.
Блиската трансатлантска координација и фокус ги доведоа Србија и Косово на работ на пробив. Со малку повеќе труд и имагинација во САД и Европа, целиот регион може да го помине прагот, трајно изолирајќи го Балканот од руското и кинеското влијание.
Автор: Едвард П. Џозеф, експерт за управување со конфликти, кој предава на школата за напредни меѓународни студии „Џон Хопкинс“
