„Претставете си една картонска кутија на која пишува ’Бугарин‘, а што има во кутијата не ве интересира. Ние, за разлика од вас, го фрламе картонот и се интересираме за суштината што е во него. Не гледаме што пишува на капакот од сандакот, туку го отвораме и внимаваме што има внатре“, Михаил Сматракалев
Во историската меморија на македонскиот народ, Македонскиот литературен кружок во Софија останува запаметен како една од најзначајните пројави на афирмирање на македонските национални особености, како и манифестирање на македонската национална свест, во првата половина на 20 век. Речиси сите членови на Македонскиот литературен кружок во Софија се приклучуваат во Народноослободителната борба на македонскиот народ во текот на Втората светска војна, а преживеаните членови учествуваат во изградбата на современата македонска држава.
Литературниот кружок е континуитет на македонската национална мисла
Македонскиот литературен кружок во Софија се овоплоти врз веќе пројавената македонска национална мисла и е продолжение на активностите на претходните здруженија и друштва, кои имаа јасни македонски национални погледи за повеќе прашања, вклучувајќи го и прашањето за јазикот и засебноста на Македонците. Тука, пред сѐ, може да се споменат Славомакедонската книжевна дружина на Ѓорѓи Пулевски, Младата македонска книжовна дружина во Софија, Македонскиот клуб во Белград, како и Македонското научно-литературно другарство од Санкт Петербург.
Членовите на Македонскиот литературен кружок во Софија, како што е Никола Вапцаров или Ангел Жаров, познат и како Михаил Сматракалев, се продолжувачи на делото на Ѓорѓи Пулевски, Крсте Петков Мисирков и Димитрија Чуповски, а наедно и заштитници на македонските особености. Ова е особено видливо во искажувањето на Сматракалев, кој на македонските негатори им велел: „Претставете си една картонска кутија на која пишува ’Бугарин‘, а што има во кутијата не ве интересира. Ние, за разлика од вас, го фрламе картонот и се интересираме за суштината што е во него. Не гледаме што пишува на капакот од сандакот, туку го отвораме и внимаваме што има внатре.“
Кружок беше формиран во 1936 година околу редакцијата на весникот„Македонски вести“ во Софија. По укинувањето на споменатиот весник од страна на бугарските власти, кружокот дејствувал илегално под името македонски публицистички кружок „Нација и култура“, а беше предводен од истакнатиот македонски деец и поет Никола Вапцаров.
Идеолошката матрица на Македонскиот литературен кружок
Кружокот развивал литературна, културна, национална, политичка, општествена и револуционерна дејност, дејност што имала цел промоција на македонските национални особености – јазик, култура, историја итн. Кружокот имал однапред подготвени редовни неделни средби, но и неформални состаноци на кои се оценувале и читале литературни творби и критички се разгледувале песни, раскази, есеи и трактати на членовите, како и на веќе објавени книжевни дела на Македонци без разлика на државата на издавање, односно од сите делови на Македонија. Некои од материјалите се зачувани фрагментирано или интегрално.
Зачуван е и воведниот реферат на Вапцаров од октомври 1938 година, реферат во кој, всушност, е одразена идеолошката, политичката, националната и литературната суштина на кружокот. Во споменатиот реферат, Вапцаров ја критикува дејноста на тогашната македонска интелигенција, истакнувајќи ја Македонија како татковина и идеал на сите Македонци. Никола Вапцаров исто така го акцентира и лозунгот слободана и независна Македонија како најважен стремеж за решавање на т.н. македонско прашање.
Вапцаров во својот реферат истакнал: „Но, ако ние милееме за својата татковина, ако во нас има капка македонска крв, ако во нас останала искра од благороден патриотизам, овој пат треба да го впрегнеме, ропски да го впрегнеме за да понесеме дел од тежината на едно дело и жестоко величие на една епоха. Што направивме ние, другари, за да го помогнеме политичкиот процес? Направивме ли нешто системно, организирано? Се помачивме ли барем да создадеме убедување дека постои македонска книжевност? Се помачивме ли со своите слабички сили да создадеме впечаток дека постојат група луѓе што пишуваат што не ја заборавиле својата татковина?… Ние требаше да бидеме авангарда, така по свое, а останавме назад.“ Вапцаров исто така истакнал: „Ние треба да ја познаваме македонската историја и најмногу историјата на нашето национално-револуционерно движење – Илинден, Гоце, Даме, битките. Нивната смрт и подвизите на многу непознати. Треба да се создаде таканаречената револуционерна романтика што е составен дел на уметничкиот реализам.“
Во октомври 1938 година, Никола Вапцаров поднел уште еден реферат за две песни на Жаров (Михаил Сматракалев). Во овој реферат, Вапцаров нагласил дека тематската определба на Сматракалев е на најправилниот пат, зашто тој не го заборавил својот општествен долг и е единствен од присутните кај кои во творештвото доминирал мотивот – Македонија како заедничка татковина.
Критичари на великобугаризмот и фашизмот
Антон Попов, еден од основачите на Македонскиот литературен кружок, пред другите членови ја осудил идеологијата на великобугаризмот, истакнувајќи дека „агентите на бугарскиот и италијанскиот империјализам ги таксуваат тие повици како српско дело. Тие – вели – одамна се скарале со македонската историја, со традициите во македонското ослободително движење, за да може да се очекува од нив друго становиште. Тие никогаш не биле близу до македонскиот народ, до македонските народни маси, за да можат да ги сфатат настанатите промени во мирогледот и ориентацијата на тие маси, па затоа сонуваат за Велика Бугарија, за обединување на бугарското племе, за животен простор итн. Но за слободна Македонија тие не сакаат ни да мислат, за македонска нација тие уште помалку сакаат да чујат.“
Во критиките упатени кон бугарските шовинисти, но и кон Македонците што ја прифатиле великобугарската идеологија, членовите на Македонскиот литературен кружок укажувале дека великобугарските националисти му се противници на македонскиот национален развиток, ги величаат Хитлер и Мусолини и се наполно во услуга на бугарската влада во спроведуваната од неа политика за постигнување на националните идеали, дека засекогаш го загубиле сето свое македонство. Во овој контекст, Антон Попов исто така истакнал: „Но, токму затоа што имаме такви противници, токму затоа што Македонија е објект на нови империјалистички посегања, арена на империјалистичкиот фронт, ние сме должни да бидеме со еден непоколеблив и јасен македонски поглед, способни да им дадеме аргументирана заштита на своите убедувања, способни да ги разоткриваме и разобличуваме провокациите и намерите на разните посегнувачи кон Македонија.“
Афирматори на ликот и делото на Крсте Петков Мисирков
Проучувањето на македонската национална мисла била една од главните активности на кружокот. Тука особено со својата активност се истакнале Васил Ивановски, Коста Веселинов, Ангел Динев, Антон Попов и Коле Неделковски. Во овој контекст, особено е важна активноста на Коле Неделковски што ја пронајде книгата „За македонцките работи“ од Крсте Петков Мисирков. Неделковски стапил во контакт со семејството на Мисирков, односно со неговата сопруга, а од име на кружокот му пишал и д-р Сергеј Крсте Мисирков, синот на Крсте Мисирков. Во споменатото писмо, Неделковски истакнал: „Викот на бесмртниот Македонец Крсте Мисирков се разнесува дури сега над неговата мила татковина и таа, измачена веќе од борбите и соперништвата на неколку народи, коишто ништо не штедеа за да ја имаат посрбена од едни, побугарена од други и погрчена од трети: но таа не се даде на никого, а си остана со својата боја македонска, и сега, подигната културно и економски, го подзема најдрагиот нејзин глас, го прегрнува најсветото име и со целата своја моќ го држи и го разнесува како светилник до најкрајните катчиња на својата ширина.“ Д.Ст.
„Славеј пирински“ – посветена на Никола Вапцаров
Во редакцијата на „Нова Македонија“ пристигна литературна творба посветена на македонскиот великан Никола Вапцаров. Стихотворбата е потпишана со псевдонимот Една Македонка и ја пренесуваме во целост.
– Слета славеј од Пирина, Крилја спушти на глава сонлива, глава ми била македонска младешка душа дремлива. Се разбуди дете од пазува, Пазува од земја неорана, земја мачна, земја тврда, онаа со маки натопена – македонска. Развигор се вдаде во пролет шумлива, да пее, да шушти, да пишува, во уста песна, во гради болка, за невеста укoрена за слобода изгубена. Денови истекуваа во суводолица, тага и болка во песна се зголемија, но радост и надеж не престанаа да виорат знаме и жед за слобода. И подигни и сега чело, о, Никола, не запиусте земја македонска, уште се лее крвта незамрзната, топлина во синовите на земја македонска. Вечна ти памјат во небесна вечнотија, и зборови неминливи на јаве и во сништа на твоја и наша татковина – Една Македонка
