Симболи на загубата (1)
Кога станува збор за истражување на спомениците изградени низ регионот на поранешна Југославија, во фокус се оние што ги одбележуваат настаните од Втората светска војна, партизанските борци, фашистичките злосторства и победата на Народноослободителната борба, а често се занемаруваат спомениците посветени на значајни цивилни несреќи од времето на Југославија, трагедии и катастрофи. Тие нудат уникатен поглед на силата и еластичноста на заедниците што ги создале и сигнализираат за длабочината на траумата на оние што биле поврзани со настаните.
Железничката катастрофа во Загреб во 1974 година
Автор: Војин Бакиќ
Година на создавање: 1978 година
Локација: Гробиштата „Мирогој“, Загреб, Хрватска
Вечерта на 30 август 1974 година, околу 19.45 часот, возот со број 10410 го почнува својот пристап до главната платформа на централната железничка станица во Загреб, само уште една попатна станица до крајната дестинација Дортмунд, Западна Германија. Откако го започнал своето патување од Атина претходниот ден, возот поминал низ Белград каде што собрал значителен број југословенски работници, кои по летниот одмор се враќале на работа во Западна Германија. Возот бил натоварен со над 400 патници во девет вагони, од кои невообичаено голем број деца. Кога почнал да се приближува до платформата на станицата, возот не забавил до вообичаените 40 км на час, туку се приближил со опасна брзина од 104 км/ч. Сите девет вагони скокнале од пругата и се натрупале на платформата. Во овој ужасен настан, 153 лица загинале, а над 60 лица биле повредени, што ја прави најголемата железничка несреќа во хрватската историја. Во истрагата е утврдено дека најверојатната причина што екипажот и операторите не успеале да го забават возот е резултат на нивниот замор и неспиење. По оваа трагедија, во Југославија се донесени закони со кои се диктира операторите на возови да не можат да работат во смени подолго од 10 до 12 часа.
Неидентификуваните жртви, вкупно 41, се закопани во масовна гробница на познатите гробишта „Мирогој“ во Загреб. Тука е изграден меморијален простор од полиран црн камен. На втората годишнина од несреќата во 1978 година, загрепскиот скулптор Војин Бакиќ поставил мала спомен-скулптура во центарот на гробницата. Скулптурата на Бакиќ се состои од неправилна геометриска форма налик на кристал, изработена од полиран и рефлектирачки не’рѓосувачки челик.
Лавина во Маврово – 1956 година
Автори: Боро Крстевски и Милорад Станковиќ
Година на создавање: 1967 година
Локација: кај браната Маврово, Мавровско Езеро, Македонија
Во раните утрински часови на 11 февруари 1956 година, работниците од новиот проект „Мавровска брана“ спиеле во своите бунгалови по должината на реката Радика, во близината на оддалечените планински села Стрезимир и Штировица. Повеќе од 100 работници биле тука таа ноќ, повеќето рудари, инженери и друг технички персонал што работел на изградбата на најголемата брана на Македонија. Оваа вечер паѓало многу снег. Утрината е активирана лавина, која спуштајќи се над бунгаловите ги закопала работниците под огромни наноси на снег. Спасувачите од целиот регион успеале да спасат над 50 од заробените под снегот. Сепак, 52 работници останале затрупани под лавината. Овој настан е најсмртоносната катастрофа од лавина што некогаш била документирана во Југославија.
Единаесет години подоцна, во 1967 година, е откриен меморијален комплекс на само неколку десетици метри североисточно од тогаш завршената брана „Маврово“, во близината на селото Маврови Анови. Сместена веднаш покрај главниот пат што го опкружува езерото, централен елемент на комплексот е спомен-скулптурата создадена од скулпторот Боро Крстевски и архитектот Милорад Станковиќ. Скулптурата отсликува фигура на работник во рудник што со својот чекан дупчи во камен столб, со десната нога драматично исфрлена наназад. Фигурата е олицетворение на сите храбри работници што ги загубиле своите животи во лавината во 1956 година.
Железничка катастрофа во Семизовац, 1971 година
Автор: непознат
Година на создавање: 1971 година
Локација: Страгари, Србија
Во мракот на раните утрински часови на 17 јули 1971 година, експресен патнички воз од Белград патувал југоисточно покрај реката Босна кон Сараево, на пат кон својата крајна дестинација, крајбрежниот јадрански град Плоче, Хрватска. Во овој експресен воз имало 400 патници, од кои околу 230 биле деца од основно училиште од регионот Крагуевац и околните села, кои оделе на одмор на училишната плажа во Градац, приморско одморалиште, северно од Плоче. Патувајќи во спротивна насока по истата пруга возел товарен воз од Сараево. Во судирот на двата воза загинале 14 од децата од Страгари, заедно со нивниот учител Златимир Ивановиќ, и двајцата возачи на товарениот воз.
Северно од центарот на селото Страгари, на ридот со поглед на гробиштата, изграден е споменик, составен од 14 апстрактни бетонски форми, фиксирани во кружен аранжман околу централниот столб. Обликот на ова дело е несомнено симболична претстава на децата збиени околу нивниот учител. Не може да се најдат многу написи поврзани со какви било настани или активности, а авторот на споменикот, како и точната година на создавање, се детали што сè уште остануваат непознати.
Земјотрес во Бања Лука – 1969 година
Автор: непознат
Година на создавање: околу 1971 година
Локација: Бања Лука, БиХ
Попладнето на 26 октомври 1969 година се случил благ земјотрес што го потресол градот Бања Лука. Предизвикана била само минимална штета, но жителите на градот биле силно вознемирени. Серијата лесни потреси продолжиле и во остатокот од вечерта до раните утрински часови. Многу жители вечерта ја поминале надвор. Потоа, во 9.11 часот, голем земјотрес ги стресол Бања Лука и околината. Тресењето престанало само по неколку секунди, а градот бил разурнат. Уништени се над 86.000 стана. И покрај обемот на уништување, само 15 лица загинале во земјотресот, а околу илјада биле повредени.
Една од најголемите згради оштетени од земјотресот бил големиот блок познат како „Титаник“, станбен комплекс за семејствата на офицерите на ЈНА, сместен на стариот градски плоштад. Во центарот на плоштадот е подигнат скромен споменик посветен на сеќавањето на настраданите во земјотресот. Примарниот елемент на споменикот е големиот часовник „Инса“ со три лица, со стрелките засекогаш замрзнати во времето кога започнало тресењето, во 9.11 часот. Часовникот е драматично поставен на столб од не’рѓосувачки челик, во облик на цикцак, како јасна симболична референца за земјотресот. Зад часовникот има правоаголен ѕид од црна плочка, висок пет метри, пробиен со една квадратна дупка. Овој елемент може да постои како духовен потсетник на многуте згради што биле урнати. Нема точни податоци за година кога е подигнат и за авторот што го дизајнирал.
