Велика Стојкова Серафимовска, етномузиколог
Заштитата на нематеријалното наследство веќе со години во светот добива сѐ поголемо значење, а во земјава со актуелната примена на Преспанскиот договор скоро секојдневно се отвораат нови прашања и дилеми околу состојбата во која се наоѓа тоа. Што ве изненадува најмногу во неговиот третман од страна на државата, локалните власти, од самите граѓани?
– Со промоцијата на Конвенцијата на УНЕСКО за зачувување на нематеријалното културно наследство на човештвото (Париз, 2003) овој сегмент од културата станува исклучително важен и промовиран не само во фолклорот, туку и во многу други сфери. Притоа, особен важен критериум за утврдување на значајноста на едно конкретно нематеријално културно добро е неговата поврзаност со идентитетот на неговите носители, што значи дека идентитетските прашања и сите промени и влијанија на оваа тема имаат исклучително големо влијание во процесот за заштита и зачувување. Во таа насока, Преспанскиот договор, особено членот 7, и тоа колку влијае на идните процеси на заштита на македонското нематеријално наследство. Зошто? Бидејќи ограничувањата дадени во овој договор за користење на придавката „македонски“ директно влијаат врз дадените критериуми од УНЕСКО, па во описот на едно конкретно добро чии носители се Македонците од Република Македонија ќе се случи една небулозна ситуација во која нема да смее да се каже дека станува збор за македонска песна, оро, обичај, карневал, занает, дијалект и слично. Како на пример ќе може да се заштити македонската традиционална кујна или македонската традиција на свирење на гајда кога нема да може да се одредат носителите и поврзаноста на доброто со нивниот идентитет?! Сведоци сме дека деновиве се променија сите називи каде што стоеше придавката „македонски“, што по автоматизам ни го одговара ова прашање дека ние понатаму нема да можеме да заштитиме ништо како македонско, ниту дома, ниту пак на листите на УНЕСКО.
Работите во Институтот за фолклор, бевте претставничка во Регионалниот центар за нематеријално културно наследство на ЈИЕ во Софија, дел сте од стручниот тим што впиша на репрезентативната листа на УНЕСКО пет македонски добра. Се работи ли и сега на впишување нови добра на оваа престижна листа?
– Од 2011 година Република Македонија, односно Министерството за култура и Националната комисија на УНЕСКО започнаа интензивен процес за заштита и зачувување на нематеријалното културно наследство на сите граѓани што живеат во државата. Преку еден комплексен процес во кој беа вклучени неколку клучни институции и организации, заклучно со 2017 година впишавме пет нематеријални добра во листите на УНЕСКО, а истовремено се работеше на впишување добра во единствениот Национален регистар на културно наследство на Р Македонија каде што досега се впишани околу 100 нематеријални добра. Сепак, со општествените промени во 2016 г., овој процес застана, а одговорноста за тоа треба да се бара во Министерството за култура, кое е иницијатор на сите процеси и ги раководи службите, телата и институциите надлежни за оваа дејност. Националниот совет за културно наследство на Р Македонија не функционира веќе две години, а нема комуникација ниту со канцеларијата на УНЕСКО за овој вид наследство. Според моите сознанија, Македонија нема ниту иницијатива, ниту предлог за ново впишување во УНЕСКО што, секако, го ретерира целиот процес и на национално ниво. Како држава имавме одлична позиција во унесковиот меѓувладин комитет на нематеријално културно наследство, но со прекинувањето на комуникациите секако се губи континуитетот, кој потоа тешко ќе се поврати назад.
Кои од нематеријалните културни добра во земјава се најзагрозени и зошто?
– Како експерт за овој вид наследство навистина ми е тешко да одредам што е најзагрозено со оглед на тоа дека секоја форма и експресија се еднакво важни за самите носители бидејќи се израз на нивниот најдлабок идентитет и се сметаат за нешто што се чува и пренесува со генерации наназад. Но целото нематеријално наследство во државата е во една алармантно критична состојба. Причините за тоа се повеќе, но можеби најголемата е немањето доволно свесност за значењето на овој вид наследство и тоа не само кај носителите, туку и кај надлежните национални и локални институции. На пример, и покрај тоа што сме сведоци на многу занаети, кои сѐ уште се негуваат во Македонија, надлежната институција Музеј на Македонија, нема доставено ниеден елаборат за валоризација и заштита, па ние немаме ниту еден занает впишан во Националниот регистар. Другата опасност се фестивализацијата, реконтекстуализацијата, комерцијализацијата и други современи глобални процеси, кои влијаат врз заштитата и животот на едно нематеријално културно добро. Токму затоа е многу важно да има институционализирана мрежа за заштита што ќе соработува и со локалните и со националните институции, како и со самите носители, кои се најважни во овој процес. Самиот факт дека ние сме единствена држава во регионот, ако не и пошироко, која нема центар за нематеријално културно наследство кажува многу за грижата на државата.
Задоволна ли сте од начинот на кој во Годишната програма се поддржани проектите од нематеријалното наследство, вклучувајќи ја и поддршката што ја добива Институтот за фолклор?
– Објавената програма е јасно нефункционална и несоодветна во овој сегмент. Од одобрените проекти гледам многу малку што се однесуваат на веќе заштитени добра на националната и унесковата листа. Дополнително, и покрај тоа што државата ја ратификува Конвенцијата на УНЕСКО на ниво на закон, и има обврска соодветно да се грижи за заштитените елементи, во програмата многу видливо се забележува голема дискрепанца во финансирањето на заштитените добра наспроти добра за кои не е утврдено дали се во областа на нематеријалното наследство. Фаворизирани се одредени фестивали и манифестации што презентираат „фолклор“ што е широк поим и не секогаш означува културно наследство. На пример, во објавената програма за петте елементи впишани на листите на УНЕСКО се доделени вкупно 480 илјади денари од кои: 210 илјади за орото „Копачка“, 190 за обичајот хидрелез кај Турците во Македонија, 50 за Гласоечкото пеење во Тетовско (Гласоечко е впишано на листата на УНЕСКО за ургентна заштита) и 30 за прославување на 1 март – Мартинки. Прославувањето на празникот Четрсе во Штип не се ни споменува. Но затоа, пак, за традиционалните пеливански борби кај Албанците во Студеничани се доделени 700 илјади денари плус 200 илјади за пеливанството кај Турците. Притоа, пеливанството не е впишано ниту во единствениот Национален регистер за културно наследство на државата, туку е во процес на валоризација.
Велика Стојкова Серафимовска е на чело на Националниот комитет на ИСТМ (Интернационален совет за традиционална музика), акредитирана невладина организација за заштита на овој вид наследство на национално ниво. Од 21 до 26 март во тетовскиот регион ќе се одржи настан, кој е директно поврзан со заштита, зачувување, промоција, едукација и презентација на Гласоечкото пеење од тамошниот Долни Полог. Ќе има и гости од Латвија, Естонија и Грузија со што се работи и на меѓународна промоција на Гласоечкото пеење.
