Кон претставата „Енциклопедија на мртвите“, според истоимената збирка раскази на Данило Киш, во продукција на српскиот културен информативен центар „Спона“ од Скопје, во режија на Срѓан Јаниќијевиќ, во која главните улоги ги играат Ивица Димитријевиќ, Слаѓана Вујошевиќ, Владимир Петровиќ, Долорес Поповиќ, Жарко Јовановиќ и Александар Прокопиев
Кога зборуваме за смртта, секогаш се поставува прашањето за исчезнувањето од лицето на земјата. Прашањето е секогаш дали смртта е почеток на некој нов живот или е крај на начинот на промислување на овоземската цивилизација. Во неговата последна збирка раскази „Енциклопедија на мртвите“, Данило Киш зборува за смртта, за неколку начини на гаснење на човечкиот живот. Најмногу на човечкиот дух. Онлајн претставата на Срѓан Јаниќијевиќ се спротивставува на тезата на Киш за неизбежноста на смртта на многу интересен начин, отворајќи мал прозорец на надеж каде што човекот со помош на наметнатата општествена индолентност се обидува да ја игнорира смртта како неминовен крај водејќи го својот светоглед како сон, а можеби и како игра. Тројца млади актери и две млади актерки водат чудна игра на мачка и глушец, превртувајќи ја паранојата на дваесет и првиот век во „деструктивна“ игра, која на гледачите им ја нудат како поетика на „снаоѓање“ во просторот и времето што веќе не се што биле порано. Совршено динамична, оваа онлајн претстава нуди тангентален допир со повеќето приказни на Киш, истакнувајќи ја првата за Симон Чудотворец, каде што самиот Киш го проблематизира постоењето на религијата, а со тоа и на Бог како персонификација на моќта и чудата. Немилосрдната потрага по актери што ќе проникнат во некои клучни теми натопени со нивните интимни приказни ни носи многу комплексна претстава што остава многу силен впечаток најмногу со пораката дека со релативизирањето на најважните состојби во цивилизацијата може да се дојде само до овој стадиум на денешните Содома и Гомора.
Три моменти се многу важни во оваа претстава, а тоа е одличниот монолог од расказот „Симон Чудотворецот“ што го кажува младиот актер во самиот центар на Скопје кај црквата „Свети Константин и Елена“, потресна приказна за животот по доаѓањето од Босна за траумите што се закануваат со смрт, како и страшната сцена со младата Слаѓана Вујошевиќ, која се изгубила во подземните лавиринти каде што на крајот се наоѓа себеси „мртва“. Режисерот во самиот костур на претставата ја отвора филозофската дилема за смртта како начин на надминување на себе во опкружување што станува неподносливо. Она што тој го извлекува од Кишовите раскази е заумноста, суптилна ирационалност и во оваа претстава, која е преполна со идиоми, колоквијален говор и сленг, го проблематизира талогот на животното искуство, поточно траумата што со време се претвара во очај и на крајот се изразува со депресија. Барајќи ја избезумената Долорес, претпоставувајќи дека насобраната депресија може да заврши многу кобно, ни ниеден случај не можеме да го сфатиме како логична консеквенца. Зошто? Затоа што смртта во оваа претстава на некој начин е отелотворена и повторно вовлечена во потсвеста на ликовите што тука се идентификувани со самите актери. Режисерскиот концепт почнува од разглобување на поетиката на неверството и недоумицата со кои почнува и самата збирка на Кишовите приказни за преку депресијата и паранојата, „појавата“ на смртта да се контекстуализира во некои постмодерни рамки на нејзиното феноменолошко преиспитување. Затоа што тоа го прави и самиот Киш. Тој ѝ приоѓа на смртта и од позиција на нејзина глорификација (Посмртни почести), но и од позиција на нејзините меморабилии (Енциклопедија на мртвите), сакајќи на некој начин да докаже дека смртта всушност е дел од нас самите и дека ние ја лачиме од себе со секоја наша мисла, со секоја наша постапка. Слаѓана Вујошевиќ е заглавена во катакомбите, не знаејќи како да дојде до воздух и светлина, не знаејќи како да излезе, целосно покорувајќи ѝ се на ирационалноста, без да постави прашање што ќе види кога ќе излезе? Дали овој луд акцелератор на повторување на набулозите на дваесет и првиот век ќе биде повторно засолниште во моментот кога интимно ќе се соочиме со можноста да умреме.
Претставата „Енциклопедија на смртта“ пулсира во релацијата на соочување со можноста да се умре и соочување со непродуктивноста на светот во кој владее грозоморната почест од која околу нас веќе умираат луѓето? Кога ја гледате претставата имате впечаток дека глумците се бараат, а дека некако се свесни дека никогаш нема да се најдат во онаа форма во која се договориле. Како што Кишовиот „Симон Чудотворецот“ има два краја, така, ми се чини, и претставата ги има тие два многу инспиративни кода. „Моја куќичка, моја слободичка“ е гротескна варијанта на некое цивилизациско „ослободување“ од нешто што ни го донесува „смртта“. Жарко Јовановиќ е церемонијал-мајстор на тоа чудно шоу „Моја куќичка, моја слободичка“, каде што на некој Булгаков начин преостанатите протагонисти се обидуваат да се вовлечат во тој свет на правлива „совршеност“. Од наместената „интактност“ на монологот на Владимир Петровиќ до куклениот danse macabre во стилот на „Трумановото шоу“ произлегува цел еден живот, една естетика каде што режисерот се занимава со чуден наратив базиран на интелектуалното искуство и една меморија, која баш и не е толку колективна колку што е длабоко лична. Оваа „интерпретација“ на „Енциклопедија на мртвите“ е поигрување со талогот на историјата со кој Киш веќе еднаш си поигра. Неговата книжевна дистанца лежи во неговиот комплексен и оригинален стил, а театарската дистанца во оваа претстава лежи во повторното набљудување на самиот театар гледан онлајн. Јаничијевиќ, покрај сѐ, се занимава и со реконципирање на театарската технологија што ја наметна пандемијата. Затоа на крајот сите актери се наоѓаат, но повторно не се заедно најмногу поради „онлајн“ модусот и тоа на некој начин е една естетска врска со смртта.
Кога сме мртви, ние сме заедно на гробиштата, но секој во свето легло. Оваа помалку небулозна констатација нѐ доведува до едно друго толкување на самата претстава, а тоа е проблемот на „присутноста“. Присутноста како глумецот на сцената, присутноста како лик во глумецот, присутноста како реконципиран лик од книгата, присутноста како дел од публиката, која актерите овој пат не ја чувствуваат. Смртта најмалку се занимава со неприсутноста.
Тука би го споменал Марк Твен, кој вели дека „стравот од смртта доаѓа од стравот од животот“. Драгоцен е впечатокот од оваа претстава што води кон преиспитување на сите нас колку сме присутни во својот живот. Киш речиси и да не говори за тоа во своите раскази. Јаничијевиќ, а и сите млади и талентирани актери цело време (со својот поттекст) прашуваат дали се целосно тука, на оваа земја и каде се нивните духовни сонди. Сцените на сеќавањата се трауматски токму затоа што ирационалноста на неприсутноста секогаш ни се одмаздува кога сме индолентни или кога го потиснуваме она што мораме да го исфрлиме од себе.
Онлајн претставата „Енциклопедија на мртвите“ е длабока театарска парабола што има пиранделовски вкус, а која преку Кишовата раскажувачка есенција се занимава со суштината на човековото постоење и непростливото губење на духовноста. Другата страна на претставата е уште еден нејзин тангенцијален допир со Киш, а тоа е одличниот монолог на писателот Александар Прокопиев изговорен во остатоците на изгорената скопска пошта, кој зборува за него, за неговото искуство со самиот Киш, но и за Кишовото идентификување со ликовите на неговите дела.
Тука ќе го цитирам и големиот писател, кој во своите дела се занимава со присутноста на духот, а уште повеќе на смртта, Франц Кафка: „Потребно е огромно присуство на умот или поточно брзоплетост кога ќе ги отворите очите за да опфатите сѐ во собата, на сосема истото место каде што сте го оставиле тоа претходната вечер. Поради тоа моментот на будење е најризичниот момент во денот. Еднаш кога тоа добро ќе се заврши, а да не ве врати од вашата орбита, можете да ја земете милоста за остатокот на денот.“
„Енциклопедија на мртвите“ е одлична и слоевита претстава, која ги отвора и прашањата на сегашноста и минатото, денот и ноќта, отвореното и затвореното. Смртта е само средишна точка на координатата на денешницата каде што ние ги поставуваме нашите моментални или вчерашни позиции. За иднината тука и не се говори, и тоа со право, бидејќи иднината е нешто што во паранојата на дистопија што ја живееме е сосема недофатлива и, за жал, несфатлива.
Сашо Огненовски, автор и театарски критичар
