(Поезијата е говор на битието, Хајдегер)
Рецензија
Еве нè пред најновата поетска книга на Санде Стојчевски „Великата лирска песна“ во издание на „Синтези“. Во својот егзегетски автоесеј тој ни ја подоткрива инспиративната генеза на тој негов поетички и филозофски концепт, а имено што води до сјајниот шпански поет Луис де Гонгора, еден вид spiritus movens на славната поетска шпанска плејада на Хименес, Лорка, Алберти, Маќадо, наречена Генерациjа 27, според годината кога тие го слават јубилејот 500 години од смртта на поетскиот великан. Стојчевски го цитира како мото на својот автоесеј исказот на Лорка за него во кој тој вели дека Гонгора го решил потфатот што го „сметал за неостварлив“, а тоа е „да создаде велика лирска песна и да им се спротивстави на големите, многубројни епови“, кои во негово време сè уште доминирале на литерарната сцена. И еве го сега и Санде Стојчевски фасцинантно занесен со тој Гонгорин проект во современата македонска поезија, иако денес епскиот жанр скоро и да е исчезнат од модерната литература. Великата лирска песна. Но ако некој мисли дека Стојчевски сега, дури со својата осумнаесетта книга го начнува темелот на таа поетска кула се лаже. Тој него го начнува уште со првата своја објава „Кралот на лебедите“ (1972) и го ѕида со своите чисти „глечери на јазикот“ (Маларме) сè до денес. А и неговите автоегзегези на тој возбудлив лирски проект исто така не се од денес. Тоа се цела серија на извонредно луцидни, длабински и истенчени до перфекција егзегези со аналитичкиот и синтетичкиот херменевтички клуч на отворање на вратите на поетската тајна. И во тоа Стојчевски е речиси единствен и раритетен пример кај нас.
А во што се состои во основа тајната на строго херметичкиот поетско-филозофски концепт на Великата лирска песна на Стојчевски? Ако не го изгубиме од вид тука и Гонгора како нејзин архиобразец, тоа е пред сè нејзината светост, сакралност што води истовремено и до внатрешната светлина, озареност на битието што пее. Едноставно, во дефинирање на песната како храмовно битие. Внатрешна црква. Имено, така и почнува најновата поетска книга на Стојчевски, со песната „Молитва“ како симптом на убавата поетова болест да се биде илузионист во едно апсолутно атипично дезилузионистичко време. Еве го во таа смисла почетокот на таа песна на која со една божествена адорација монашки ѝ се обраќа поетот како на негов свет имот и светлина (сатори кај будистите) што ја донесува летната, висока рамноденица во битието: „Печал нашу на радост преложи, / Ти, Великаја, чистејшеја пес’н, / Ти, лирическое наше имение“.
Ако добро сум ја читал и прочитал поетската уметност на Санде Стојчевски, ќе кажам дека тоа е апсолутно онтолошка поезија како длабок „говор на битието“ (Хајдегер). Затоа, имено, таа е и вглобена во самата срцевина на нештата за кои пее и не излегува надвор од неа. Едноставно, неа ја интересира есенцијата на егзистенцијата од која таа е жизматично одделена кај филозофите. Кај Стојчевски егзистенцијата само е трансцендирана есенција, јатка ослободена од надворешната лушпа. Но и со тоа, пак е задржан апсолутот на егзистенцијата и есенцијата амалгамизирани како кај Јасперс во мистичниот, што мириса на индуистичката филозофија, поим Сеопфатност. Ама Сеопфатност во која макроструктурите се препознаваат и огледуваат во микроструктурите, она на што инсистира и денес екстрамодерниот англиски ран романтичар Блејк: небото да се огледа во чашката на полскиот цвет. А тоа не е ништо друго и од аспект на науката и од аспект на поезијата, туку компримирање, стегнување на огромноста на простор/времето во еден ситен, на изглед безначаен фрагмент, но сепак исклучително важен за откривање на Големата тајна на постоењето на Сè.
На интелигентниот читател, имено, нема да му биде тешко да забележи дека кон тоа се стреми и Великата лирска песна на Санде Стојчевски, да се отслика големото во малото. Тој е поет што речиси исклучиво работи со микроскоп во својата поетска лабораторија, иако Лорка во неговиот славен есеј за Гонгора вели дека поетот во едното око треба да има микроскоп, а во другото телескоп. Но телескопот Стојчевски многу ретко го користи, освен кога сака сликата на вселената да ја вглоби во некој ситен детаљ, во едно синапово зрно како што би рекол Исус. Тоа е, таква, поезија посветена на мигот, а не на вечноста. Оти од него се храни таа и оти тој е единствената гаранција дека постои вечност. Тоа го знаел перфектно не само Св. Августин, туку го знае и нашиот поет, близок и до Хераклит и неговата река што ги носи секундите во заборав, а за да се спасат тие од него и се појавила уметноста, која, како што вели и Готфрид Бен, има намера сè што е минливо да го озакони во неминлива форма: стих, музичка нота, блесок на слика на платното, фигура откриена во срцето на каменот итн. И тоа е тој сингуларитет, згуснување во физиката, кој ги отвора црните дупки во вселената, а во поезијата екстатичните бездни на битието што пее. Во поетската уметност на Санде Стојчевски, имено, може убаво да се забележи тоа. Неговата поезија, не само во најновата поетска книга, е поезија на висока екстаза со која, свесен е натсвесно поетот, единствено може во само еден стих, строфа или песна да се собере Големото Сè. Впрочем, таквата, на прв поглед, илузија не е карактеристична само за поезијата туку и за науката, која како што забележа и Хајзенберг, мислејќи пред сè на модерната квантна физика, е амалгамизирана со неа.
Впрочем, и модерната наука ја поседува имагинацијата на Великата лирска песна, копнежот по синтетичката формула во која се вглоби сеопштата слика на вселената и егзистенцијата. Така и Лаплас сонувал за онаа математичка равенка што ќе ја изрази таа слика на сеопфатноста, фактички има и повеќе научни аксиоми, равенки што повтеле да ја изразат неа. Меѓу нив сепак најпозната е онаа славна формула на Ајнштајн за синергијата на главните космички елементи: енергијата, материјата и светлината: Е = МС2. Ете тоа е потрагата и на Великата лирска песна на Санде Стојчевски, која била во фокусот и на Гонгора, чии збити атомизирани сонети до денес останале ненадминати.
