Повод: 271 година од смртта на Христофор Жефаровиќ
Неполн век по неговата смрт, под влијание на националните идеологии за кои требало да се најде легитимитет, балканските историографии почнале да претаат по „славното“ минато и да се впуштаат во определување на етничката – или поскоро националната – припадност на Христифор Жефаровиќ. Дури и површен преглед на постојната литература за ова прашање ни открива голем број констатации дека Жефаровиќ бил Бугарин, Србин, Влав, па најпосле и Македонец. Ќе ги разгледаме деталите на оваа мала историска ирационалност, но не со побивање на посочениве тврдења – зашто тие и по самата своја природа не можат да издржат методолошка критика – туку ќе се обидеме да се осврнеме и да ги посочиме идентитетските ознаки на луѓето од тоа време, како во османлиска Македонија, така и надвор од неа. На овој начин ќе ја подвлечеме апсурдноста на обидите да се определи етничкиот идентитет на Христофор Жефаровиќ во денешна смисла на зборот, како и залудноста на едностраните романтични потраги по идентитетски ознаки за предметниот период
Автори: проф. д-р Ванчо Ѓорѓиев и
проф. д-р Војислав Саракински
Христофор Жефаровиќ (1690-1753) е познат зограф, иконописец, бакрорезец, писател, трговец и хералдичар од првата половина на 18 век, приврзаник на општоилирската идеја, по потекло од османлиска Македонија. Неполн век по неговата смрт, под влијание на националните идеологии за кои требало да се најде легитимитет, балканските историографии почнале да претаат по „славното“ минато и да се впуштаат во определување на етничката – или поскоро националната – припадност на Жефаровиќ.
За Жефаровиќ не може да се примени дури ни формулата за „дводомен“ автор, зашто и таа ќе треба да биде удвоена
Дури и површен преглед на постојната литература за ова прашање ни открива голем број констатации дека Жефаровиќ бил Бугарин, Србин, Влав, па најпосле и Македонец. На современата историска наука некако ѝ успеало да создаде историска личност со четири паралелни народности и четири идентитети; за Жефаровиќ не може да се примени дури ни формулата за „дводомен“ автор, зашто и таа ќе треба да биде удвоена.
Во нашиов текст ќе ги разгледаме деталите на оваа мала историска ирационалност, но не со побивање на посочениве тврдења – зашто тие и по самата своја природа не можат да издржат методолошка критика – туку ќе се обидеме да се осврнеме и да ги посочиме идентитетските ознаки на луѓето од тоа време, како во османлиска Македонија, така и надвор од неа. На овој начин, ќе ја потцртаме апсурдноста на обидите да се определи етничкиот идентитет на Христофор Жефаровиќ во денешна смисла на зборот, како и залудноста на едностраните романтични потраги по идентитетски ознаки за предметниот период.
Општо е познато дека Османлиската Империја ги евидентирала своите поданици – или, поточно, даночните обврзници – според нивната верска припадност. Во општи рамки, тие биле поделени во две големи групи – на „правоверни“, т.е. муслимани, и „неверници“. Во првата група влегувале сите муслимани, а групата на „неверниците“ ги опфаќала припадниците на сите други вери; кога станува збор за османлиска Македонија, во категоријата на „неверниците“ претежнувало православното христијанско население. Две групи поданици се прибележувале одделно: Евреите, кои според општата поделба влегувале во групата на „неверниците“, и Ромите, кои, во зависност од нивната верска припадност, можеле да се сретнат и кај „правоверните“ и кај „неверниците“.
И покрај оваа мошне општа поделба на поданиците во Османлиската Империја, при детална анализа на пописните дефтери кај одредени лица се среќаваат патроними или прекари, кои сепак поодблизу ја откриваат нивната етничка или јазична припадност. Така, на територијата на османлиска Македонија, во облик на патроним или прекар може да се сретнат етниконите Арнаут (Арбанас), Влав, Ерменин (Ермени), Србин, потоа Арап, Курд и Черкез, како и Герман, Латинич, Татарин и Кумано. Во трудовите на македонскиот ориенталист А. Стојановски само по еднаш ги сретнавме етниконите Бугарин и Шклав (албански назив за Словен) во облик на прекар.
Ваквите патроними или прекари почесто се среќаваат во 15 и 16 век. Сепак, мора да се води сметка дека станува збор за инцидентни случаи, а не за востановена практика. Ако ги оставиме настрана патронимите и прекарите што не се типични за регионот, овие инцидентни случаи упатуваат дека доминираат етнонимите Србин, Арбанас, Влав и Грк, додека Бугарин и Шклав (Словен) се среќаваат само по еднаш. Сосема е друго прашањето под кои околности овие поими се наметнале и до кој степен можат да бидат сериозен показател за етничката припадност не само на носителите на прекарот туку уште повеќе и на севкупното мнозинско население што се вбројувало во „правоверните“ или во „неверниците“.
Постои конфузија и во патописите
Кога станува збор за идентитетските ознаки во османлиска Македонија, конфузија постои и во патописите. На пример, францускиот природонаучник, истражувач, писател и дипломат Пјер Белон, кој пропатувал низ Македонија во 1547 година, пишува дека земјата околу рудниците во Сидерокавсија (Сидрекапси) ја населува „збирштина од народи што зборуваат секакви јазици – словенски, бугарски, грчки и албански“; малку подолу во текстот, Белон нагласува дека „рударите, кои сега работат таму, во поголем дел се од бугарската народност“, а пак „селаните од околните села, кои доаѓаат на пазар, се христијани и говорат српски и грчки“. Слична „збирштина“ имало и на други места. Белон прибележува дека „сите жители на Трикала и Сер зборуваат грчки и српски“.
Слични противречности има и кај османлиските патописци од наредниот, 18 век. Според османлискиот географ Хаџи Калфа (Катип Челеби), рајата (т.е., христијанското население) во Битола и во Охрид ја сочинувале Бугари, а рајата во Костур – Срби и Власи. Прочуениот османлиски патописец Евлија Челеби прибележува дека во Прилеп сета раја „се Срби и Бугари“, кои зборувале бугарски, а пак градската раја во Штип, „бидејќи се Срби и Бугари, зборуваат српски и бугарски“. Истиот автор спомнува дека рајата во Аврет Хисар „се состои од Грци, Бугари и Срби“, а пак во соседниот Дојран – „од грчки и бугарски неверници“. Понатаму, долниот град во Сер бил „преполнет со еврејски, грчки, латински, бугарски и српски никаквеци“; во Струга, Челеби забележал многу „бугарски и грчки неверници“, а пак во долниот шехир на Охрид – „седум маала на грчките, бугарските и латинските неверници“. Истиот автор избројал „15 маала на Грци, Срби, Бугари и Латини“ во Бер; во Солун, покрај 56 еврејски и 28 муслимански маала, Челеби забележал и десет „невернички“ маала, во кои живееле „ерменските, грчките, француските, српските, бугарските и латинските неверници“.
Од друга страна, во своите патописи што се однесуваат на периодот до 1770 година, Франсоа де Тот – еден француски генерал од унгарско потекло, кој бил задолжен да ја преустрои и осовремени османлиската војска – бележи дека самиот вработил 1.500 Македонци, „Оверњани на Турција“, „за да обновуваат и да градат тврдини во европски стил“. За збрката да биде уште поголема, Тот сведочи дека овие Македонци – кои воопшто не се спомнуваа во претходните сведоштва – сѐ уште пееле песни за Александар Македонски.
Во патописите од ова време, словенојазичното христијанско население претежно е означено како „српско“ и „бугарско“, а неговиот јазик како „српски“ и „бугарски“; сепак, како што можевме да видиме, понекогаш се бележи дека во едно исто место живеат и Срби и Бугари, и дека притоа зборуваат на еден ист јазик, или пак напоредно на двата јазика (како во Прилеп и во Штип), што ѝ противречи на логиката. Во спрега со инцидентните податоци од османлиските пописни дефтери, сето ова навестува дека спомнатите идентитетски ознаки во голема мера биле плод на инерција втемелена врз историската традиција за предосманските државни творби, а речиси а немале врска со каква и да е самоопределба или себедоживување што важеле во тоа време.
продолжува
