Сведоштва за преселбите на македонските печалбари како градители, врвни мајстори и градежни работници, со посебен осврт кон дебарските градители со документирани историски сведоштва и извори, преку извадоци од книгата „Дебар и Дебарско низ историјата“ од Ѓорѓи Илиевски…
За време на османлиското владеење, во административен однос Азот влегувал во Велешката каза како одделна нахија. Со неа управувал мудур, чие седиште било во селото Богомила. Во највисокиот дел на планината Бабуна се наоѓа селото Папрадишта, населено врз урнатините на запустеното село Чеплес. До врвот Мокров се изворите на реката Бабуна. Таа истекува од високите карпи и под селото Капиново ги собира бистрите води на својата десна притока – Орешка Река, која извира од планината Даутица.
Папрадишта е населено во месноста Азот (Велешко) од бегалци од Дебарско, од пред околу 200 години. Преселниците главно се од селата: Лазарополе, Тресонче, Могорче и други. Откога престојувале во селото Ореше, на некои им се допаднала близината на ова село и за една-две години новото село веќе имало 15 куќи. Поради изобилството на папрат во месноста, селото го нарекле Папрадиште. Доселувањето било поединечно, сѐ додека не се создало денешното село со околу 70 куќи, а доселениците биле сточари и градежни мајстори. Имало и ќаи со поголеми стада што ги користеле пасиштата на Бабуна до крајот на Балканските војни.
Мајсторите од овие села, како и дебранците, оделе на печалба низ Османлиската Империја: Солун, Катерини, Серско, Јанина и др. Тие граделе цркви, конаци, мостови, џамии и кули. Имало мајстори специјалисти за повеќе работи. Меѓу овие градежници, архитекти и копаничари, без училишна подготовка, познати се мајсторите од родот на Рензовци, зографот од Папрадиште – Ѓорѓи Дамјанов Рензоски и други. Еден од поистакнатите мајстори бил Ѓеорги Новачевски-Џонгар. Како устабашија ја изградил црквата „Св.Спас“ во Софија, потоа црквата во Штип и други. Од Папрадишта имаше и зографи. Познатиот род произлегува од Тресонче. Од тој род е велешкото семејство Зографови, кои ја работеле скопската црква „Света Богородица“, а и други катедрални објекти.
Селото Папрадиште е расположено во полите на јужната страна на планината Бабуна, под високиот врв Солунска Глава. Нивите, градините и ливадите се под вода, која ја има во изобилство. Климата е пријатна и поднослива. Куќите се здрави, од камен на два ката. Тие се покриени со плочи и ќерамиди. Всушност овие куќи се како замоци, заради одбрана од разбојнички напади. И тука дебранците не биле спокојни од таквите напади. Од еден таков напад во 1884 година, целото село изгорело. Разбојниците биле Албанци од кичевското село Зајас и од прилепското село Црнилишта.
Селската црква „Св. Петар и Павле“ е изградена од Георги Џонгар. Тој по потекло е од Тресонче (инаку е прапрадедо на софискиот адвокат Димитар Марковски). Во црквата служеле двајца свештеници: прво Илија Тренчев, а по него Хр. Делов и Ив. Аврамов. Исто така работело и училиште од старо време, а месни учители биле Антон Галев и Христо Попов. Говорот на папрадиштани е зачуван чисто дебарски. Исто така, зачувана е и носијата. Мажите со бечви, кепе и кече на главата, а жените во убава дебарска и малореканска облека со силни црвени и циноберови цветови. Женидбите се случувале само меѓу жителите во селото. Свршувачките и свадбите тука се измениле од дебарската традиција. Така, мајсторите печалбари се свршувале и женеле од есента до крајот на зимата, а сточарите преку летото, кога се прибираат од трлата. Сите други обичаи и други празници се зачувани од старо дебарско време.
Северозападно од Битола, на падините на Бигла се наоѓа селото Смилево. Тоа почнало да се населува пред околу 200 години. Смилево било мало место и населено со Брсјаци. Но со текот на времето дојденците Мијаци станале доминантни. Причините за иселувањето на овие Мијаци од дебарско и нивното преселување во Смилево лежат во злосторствата од разбојничките албански банди.
Прво околу 30-40 семејства ги напуштиле своите куќи и дошле во денешно Смилево, го откупиле земјиштето и се населиле. Постепено почнале да пристигнуваат и други бегалски семејства. Така, од првите неколку колиби со текот на времето, селото за време на Илинденското востание имало околу 400 куќи. Повеќето од нив биле високи, двокатни, светли, изградени од самите смилевчани, кои, како и повеќето дебранци, се занимавале со градежништво.
Говорот во Смилево е мијачки од Дебарско. Обичаите и песните, исто така, како во областа Мала Река. Обичаите, обредите и песните не се заборавени, напротив зачувана е првичната чистота благодарение на конзервативизмот на населението, кое го чува сето наследно од дедовци и прадедовци. Смилевчанецот се одликува со некаков вроден духовен аристократски дух. Тој е природно буден, енергичен, приемлив и со постојан стремеж кон образование, смел и со постојан стремеж за слобода. Така може да се објасни зошто Смилево стана центар на револуционерното движење во Битолско. Смилево го роди апостолот на Македонската револуционерна организација – Даме Груев. Таму се одржал Конгресот на Битолскиот револуционерен округ во 1903 година и оттаму се разнел моќниот повик за борба и пресметка со вековната тиранија.
Смилево стана центар на Илинденското востание и си го впиша своето име во историјата. По задушувањето на востанието и опожарувањето на селото, еден дел од населението бил принуден да побегне во Битола и околните гори, од каде што подоцна некои побегнале во Бугарија. Сепак мнозина од нив повторно се вратиле во селото, ги обновиле своите куќи и повторно заживеале според старите традиции.
Автор: Ѓорѓи Илиевски, виш просветен инспектор во пензија
продолжува
