Усното народно творештво е облик на уметничко изразување, кое се изразува преку говорот и претставува најстар начин на практикување на народната книжевност, односно на литературата воопшто. За разлика од писмениот начин на изразување, кој во одредениот момент има конечна форма, усната книжевност е подложна на менување во јазикот, метриката и во текстуалниот дел, односно на импровизација. Токму од вештината на импровизирање на народните пејачки, односно од нивниот авторски влог во народните песни зависело и прифаќањето на творбите што понатаму се пренесувале од уста на уста, од колено на колено. Од мноштвото народни поетеси се издвојуваат имињата на: Дафа Цепенкова, Депа Каваева, Дафина од Просеник, Арса Стрезова, Митра Ристова, Парашкева Сирлешчова, Илинка Везенковска, Цвета Мазнаеова, Ѓурѓа Котева и Божана Трпанова. Без разлика на околностите, без разлика на местото и името под кое своевремено биле објавувани, преку нивната интерпретација го откриваме големото македонско духовно богатство и ги откриваме и убавината на македонскиот јазик и неговите убави дијалектни форми. Авторот д-р Славчо Ковилоски работи како научен истражувач во Институтот за македонска литература, автор е на повеќе монографии за македонската културна историја од 19 век, добитник е на државната награда за наука „Гоце Делчев“ и повеќе од една деценија работи на истражувања поврзани со појавата и развојот на македонското женско прашање
Духовно и јазично богатство во творештвото на македонските народни поетеси (3)
Една од најпознатите македонски интерпретаторки на народни песни и поетеса што испеала најголем број вакви запишани фолклорни творби е Дафина од Просеник, Серско. Во македонската наука интересот за Дафина го проследуваме преку повеќе фолклористички, книжевно-историски и лингвистички студии, кои се однесуваат на нејзиниот живот и своевидно поетско дело.
Единствен извор за нејзиниот живот е собирачот на народни умотворби Стефан Верковиќ. Тој бил приврзан за серскиот крај, кој како „некоја тајна волшебна сила“ силно го приврзал „што веќе на никој начин не ми беше можно да се одделам од него“, како што пишува самиот во една објава во загрепскиот весник „Народне новине“ од 1868 година. Тој се населил во Серез за постојано во 1855 год., а почнал да собира песни во март 1856 год. и продолжил во следниот период, до средината на 1859 год. кога завршил со работата на својот „Зборник“, кој бил објавен во 1860 година. Ова е времето од кога датира и познанството со Дафина, од која тогаш младиот Верковиќ бил воодушевен. Како што може да се види, неговиот восхит од дотогаш анонимната народна пејачка ѝ обезбедил значајно место на страниците на македонската книжевна историја.
Дафина од Просеник (Серско) живеела во средината на XIX век. Периодот во кој треба да ја бараме годината на нејзиното раѓање се движи помеѓу доцните 30-ти и почетокот на 40-те години (временска рамка од првата половина на XIX век). Уште како млада, Дафина се омажила и се преселила во Сер. Афинитети кон пеењето покажала уште во најраните години, па веќе на 16-годишна возраст „толку била на глас поради пеењето, што сите околни села ја повикувале за време на свадби, да раководи со хорот пејачки додека траела свадбата“. Верковиќ толку бил воодушевен од Дафина, што дури ја споредувал со најголемите народни пејачи и ја нарекувал „Омирка“ (односно „Хомерка“, според познатиот хеленски автор Хомер).
Досега се утврдени 275 песни што таа му ги испеала на Верковиќ, а Верковиќ во својот зборник објавил 235 песни. Поетиката на нејзината мисла создала посебен свет, во кој на магијата на љубовниот занес и невиноста умеела вешто да му додаде трагична нотка. Дафина лесно пеела, а уште полесно импровизирала. Честопати таа вадела или додавала нови стихови и развивала свои варијанти (забележлив е неправилниот размер на песните – уште еден показател за нејзините импровизаторски способности). Кај неа силно се чувствува уметничката страст за создавање и пресоздавање.
Така, кога Верковиќ по вторпат ги препрочитувал запишаните песни од Дафина за поголема точност, „таа не беше задоволна со песната бр. 19, туку ми рече: пиши ја оваа одново и тогаш ми ја кажа вака, како што е овде запишана под бр. 235. Тоа како да посведочува дека Дафина од толку стотини песни многу и сама со својот поетски дар почнала да ги дотерува и како права импровизаторка дадените мисли во зборови да ги облекува“.
Всушност, како што може да се види од една од забелешките на Верковиќ, Дафина била мошне самоуверена во своите поетски квалитети. Само така можеме да го протолкуваме нејзиното барање упатено до Верковиќ да му донесе некоја друга позната пејачка од Сер (за жал, не е наведено името) „и да видиме дали се нејзините песни подобри или на оваа стара жена“. Се чини дека Дафина не се плашела од конкуренција, туку напротив, ја посакувала. На таков начин, уште повеќе можела да ја покаже својата дарба за паметење и пеење.
Песните на Дафина, Верковиќ ги забележал едновремено, без поголемо временско растојание од едно кажување до друго. Таа го повикувала уште неколкупати, откако му испеала 200 песни, а времето и местото на пеење се строго ограничени на серскиот крај. Еве што запишал Верковиќ за квалитетите на Дафина: „Помеѓу многуте пеачки на кои при собирањето сум наишол, најпозната е Дафина од Серез, жена со ретка остроумност и необичен дар за памтење… Таа ми прикажуваше како уште од млади години чувствувала во себе голема склоност и љубов кон песните и пеењето, така што каде и да чула во својата околина за некаква жена или маж кој знаеле многу песни, таа… дотогаш не мирувала додека сите песни не ѝ ги искажеле кои ги знаеле, а што се однесува на памтењето, вели, дека ѝ било доста само еднаш песната да ја слушне и веднаш ќе ја запамтела“.
Тврдењето на Верковиќ дека Дафина била ретко остроумна жена и со необичен дар за паметење сосема се совпаѓа со профилот на пејачката, која го оставила најголемиот број песни регистрирани од еден интерпретатор во Македонија. Дафина ги учела песните со слушање, најчесто во своето село и од своите соселани. Меѓутоа, во одредени случаи, таа слушала и песни што не биле од нејзиното родно село, кога непознати болни доаѓале да ѝ се помолат на чудотворната икона на Свети Димитрија во црквата во Просеник, со надеж дека ќе оздрават. Нејзината дарба за паметење била толку голема што песните ги учела и само со едно слушање.
Во песните испеани од Дафина сретнуваме голем број архаизми, турцизми и грцизми, кои се употребувале во минатото, а денес во голема мера се исчезнати од нашиот јазик. Самиот Верковиќ бил свесен за значењето на овие зборови за лингвистиката, па на крајот од првата книга („Женски песни“), составил еден речник на непознати зборови. Всушност, преку фолклорот, името на Дафина зрачи како чувар на народниот македонски говор од Сер и Серско. Показател за значењето на Дафинините песни наоѓаме во големиот број зачувани термини и именки што денес не се употребуваат. Тие претставуваат мал споменик за богатото културно-историско минато на Македонците.
Славчо Ковилоски
продолжува
