Преродбенските пројави на македонството (4)
Писмо од Теодосија Гологанов до папата во кое пишува: „Нашата желба произлегува од историското право на македонскиот православен народ да се ослободи од јурисдикцијата на туѓинските цркви, Бугарската егзархија и Цариградската патријаршија, да се обедини во своја единствена православна црква и да ги добие сите белези на народ што има право на самостоен духовен и културно-просветен живот“
Пишува д-р Блаже Ристовски
Во првата половина на 19 век, заедно со настојувањата на Македонците за свои цркви и за обновување на Охридската архиепископија, дојде до израз и стремежот да се користи мајчиниот јазик во печатената реч, иако сѐ уште со употреба на црковнословенското писмо. Така и првите наши книжевни дејци ја продолжија традицијата да ги пишуваат и да ги печатат своите книги со употреба на народниот јазик, но со црковнословенски шрифт. Тоа беше резултат и од образовниот процес што сѐ уште се развиваше околу црквите и манастирите и ги задоволуваше и нивните потреби. Такви беа и нашите најзначајни литературни творци од тој приод (1814-1840) Јоаким Крчовски и Кирил Пејчиновиќ. Но и првиот печатен текст на македонски народен јазик е објавен со грчкото писмо во „Четиријазичниот речник“ (1802) на Даниил Москополски.
Појава на книги, речници, печатници
И првата македонска печатница во Солун на архимандритот Теодосија Синаитски и на ваташкиот печатар Даскал Камче ги објавуваа своите изданија на македонски со црковнословенска/рускословенска графија. Но и во солунската грчка печатница на Киријак Држилович не се печатеа само текстови на грчки. А од солунската печатница на Васил Икономов излегуваа публикации само со граѓански слог.
Голем број македонски книги беа објавувани во странство. Таков беше и зборникот „Блгарски народни песни“ (1861) од Д. и од К. Миладинови во Загреб, со сите приспособувања на азбуката и правописот според македонскиот народен говор. И воопшто, така се печатеа и зборниците и записите со народно творештво на Стефан Верковиќ (1860), Марко Цепенков (1888), Кузман Шапкарев (1891-1894), Васил Икономов (1893 и 1895), Наум Тахов (1895) и други.
Во овој период особен е придонесот на македонските книжевници со личното уметничко творештво, кое ги градеше формата и стилот на македонската поетска реч (Константин Миладинов, Јордан Константинов-Џинот, Константин Петкович, Рајко Жинзифов, Григор Прличев и др.). Притоа треба да се додадат и преводите од и на македонски јазик што суштествено го афирмираа македонскиот литературен збор.
Особено по 30-тите и посебно по 50-тите години на 19 век се разви македонското градителство на цркви и манастири, а со тоа стапија на сцената и тајфите на познатите македонски зографи и иконописци, црковни и световни композитори и музичари, но се разгранија и публицистиката и новинарството што успешно го поттикнаа општиот преродбенски процес. Оваа значајна етапа од овој развиток ја исполнува последната четвртина на 19 век, кога младата македонска интелигенција и јавно ја манифестира националната свест преку организирање свои друштва и ја користи печатената реч во борбата за афирмација на македонскиот јазик во образованието, во литературата, во науката и во публицистиката.
Во тоа време беа објавени и пообемни македонски литературни творби напишани во духот на народната поезија – претставени како епски народни умотворби, како што беа спевовите, на пр., на Ефтим Спространов „Оплакувањето на Мара“ (1894), на Трајко Китанчев „Марко Крале си ја губи силата“ или, пак, „Редењето на дедо Марко Цепенков“ (1896) и други. А во поглед на прозниот израз, тласок дадоа не само објавените прозни текстови на Спространов и Шахов, туку особено Цепенковите драмски и други записи и разновидни описи на македонски јазик што не беа веќе фолклорен израз, туку претенциозен литературен стандард.
Стојан Новаковиќ и македонизмот
Во ерата на пропагандите на Грците и на Бугарите, поради послабата по- зиција во Македонија, српската влада испрати еминентни емисари со спе- цијални задачи во оваа турска провинција за на самото место да се запознаат со состојбите на јазикот и вистинските чувства и стремежи на народот. По враќањето познатиот универзитетски професор, академик, политичар и ди- пломат Стојан Новаковиќ во в. „Отаџбина“ (1888) проговори: „…постои уште една појава што не може да се испушти од предвид. Тоа е стремежот на македонскиот народ да остане сам за себе, кој бара пат по средината на сите гореспоменати стремежи. И оваа тенденција почна да се буди особено од спротивностите помеѓу бугарскиот и македонскиот говор и помеѓу бугарскиот и македонскиот карактер, од времето кога бугарската пропаганда почна со голем притисок и острина да удира врз македонските особености, во името на панбугаризмот. Дури меѓу платените професори на бугарските средни училишта во Македонија се наоѓаат луѓе во кои се будат овие стремежи токму онака како што се гледа меѓу Малорусите против рускиот униформитет“.
Во 1888 г. како амбасадор во Цариград, Новаковиќ на министерот Ѓорѓевиќ му предлага еден веќе испробан начин од бугарските цариградски дејци (1869) за влегување во Македонија преку користење на македонскиот јазик: „Што повеќе мислам на начините на кои би можело да се поткопаат и да се разурнат резултатите на Егзархијата и на бугарската пропаганда во Македонија… сè повеќе ми се чини дека тоа најлесно може да се постигне со негување на македонизмот, т.е. одделување на македонската идеја и на македонската словенска народност од србизмот и од бугаризмот….
Тој сојузник јас го гледам во македонизмот, или во извесно, со мудри граници обележено, негување на македонскиот дијалект и на македонската посебност“. Тој дури предложи: „Кога би можел да се најде некој убаво да го преведе Новиот завет на македонски, особено на западниот македонски дијалект (велешко-прилепскиот), се надевам дека Библиското друштво што го издава Светото писмо не би се откажало да го напечати и да го растура како свое издание… Но можете ли таму да најдете некој што би можел Новиот завет убаво и достојно да го облече во тој дијалект, пишуван со српскиот правопис?…“ Предлогот на Новаковиќ за „македонските учебници“ беше прифатен, но излезе неуспешен, а предлогот за превод на Новиот завет беше оценет како премногу ризичен за српската пропаганда. Сепак, во тој историски момент сето тоа сигурно придонесе за поорганизирано национално будење на Македонците и за конципирање на стратегиските цели на националната програма.
Клучно беше прашањето за верата и за црквата во шеријатска Турција. Затоа во ракописот на брошурата (на македонски јазик) „Кој је крив“ (1889) охриѓанецот Темко Попов ги повикува Македонците: „…као синој од една иста таткојна“, „да се споразумејеме со Патријаршијата… и да бараме Охридската архиепископија… да има узаконено право таа да си избира кандидати за митрополити измегју својте сограгјани и еднородници, а Патријархот само да ји ракоположује и да је нивни врховен началник без да има власт да ји променује или сосема да ји отврлја без саканје на народот“. И така „није можиме: прво, да имаме за брзо време наши народни владици и уредни училишта, без да имаме потреба од тугји милости…“.
Писмото од Гологанов до римскиот папа
Истовремено беше обновено движењето на протестантите и особено на унијатите. Третото унијатско движење во Македонија го поведе скопскиот егзархиски митрополит Теодосија Гологанов. Тоа се совпадна со Лозарството и ја опфати цела Македонија, па доведе до демонстративно отцепување не само на Скопската епархија од Бугарската егзархија, туку и од Патријаршијата. Во 1891 г. Гологанов му пишува на папата Лав Тринаесетти: „Јас, долупотпишаниот митрополит скопски Теодосија, по Милоста Божја киријарх на Скопската епархија, ја поднесувам оваа своја молба од свое име и од името на целата православна паства од Македонија, со која ја молиме Неговата Светост да нѐ прими во крилото на Римокатоличката црква, откако ќе ни ја обнови стародревната Охридска архиепископија, незаконски укината од султанот Мустафа Трети во 1767 година, и ќе ја постави во канонско единство со Римокатоличката црква. Нашата желба произлегува од историското право на македонскиот православен народ да се ослободи од јурисдикцијата на туѓинските цркви, Бугарската егзархија и Цариградската патријаршија, да се обедини во своја единствена православна црква и да ги добие сите белези на народ што има право на самостоен духовен и културно-просветен живот“.
Преку поткупи и со помош од турските власти, Егзархијата успеа да го одведе Теодосија во Цариград и да го испрати на заточение. Но националното раздвижување ги зафати сите краишта на Македонија, како и во емиграцијата. На 20 август 1892 г. битолскиот српски конзул Боди го известува министерот Ѓорѓевиќ дека „во последно време во градот Костур се појави некакво интелектуално движење кај месните учители, со кое се инсистира да се отфрлат грчката и бугарската пропаганда, а во училиштата да се воведе македонскиот дијалект како наставен јазик“. На 1 септември 1892 година конзулот бил веќе информиран: „Комисијата за создавање на литературниот македонски јазик, на кој би се предавало во градското училиште во Костур, веќе располагала отпорано со доста обемен материјал за создавање македонска граматика и македонски речник. Меѓутоа, уште на првото заседание се нашла пред големи тешкотии околу пополнувањето на народниот јазик со зборови што ги нема во него…“
Бугарската егзархија и овој пат, со уцени и закани, успеа да се наложи…
(продолжува)
