Идентитет, меморија, заборав (4)
Како да се напушти и да се изрази сомневање за некои личности од илинденскиот период (1903) дека не биле со јасна свест за својата национална припадност? Како да го разбереме фактот дека некој пишувал и говорел бугарски а се чувствувал како Македонец? И обратно, говорел македонски а се чувствувал како Бугарин?
Пишува проф. Илија Ацески
Дали ставот на францускиот филозоф Лакроа дека прекинот со традицијата и прифаќањето на идеологијата на новото време значат да се сечат „сопствените цивилизациски корени“ можеме делумно да го примениме на „македонскиот случај“, кога се бара, со меѓународен договор, државата да се откаже од дел од историското минато и да го промени името на државата, во име на приклучок кон меѓународни организации и сојузи? Станува збор, меѓу другото, за колективната меморија, која прави мистификација на „сопствената вистинска историја“. Имено, наметнатиот спор за името на Македонија ни наметна и ревизија на нашата историја, односно за македонската страна таа треба да биде ирелевантна, а за другата страна митска.
Кризата наметната однадвор
Ако сферата на политичкото, на политичките интереси, без разлика за кое ниво станува збор, може да се разбере, што се случува со научното разбирање на историското? Факт е дека знаењето може да биде променливо, на ниво на толкување, на разбирање, но на ниво на факти тоа оди многу потешко. На пример, како некој документ или писмо денес, сто и повеќе години подоцна, да го читаме, како да го разбереме, тоа не е пишувано за нас денес, тоа носи пораки, има содржина, која претпоставува разбирање, толкување, а тоа најчесто се прави од позиции на оние што имаат власт и моќ, во името на оние што владеат. Но дали една разумна политика, која прави чекори што ќе имаат своја иднина, треба да заборави на меморијата, затоа што и тоа еден ден ќе биде историја, но во полза на иднината. Затоа денес постојат различни и многу спротивставени одговори. Затоа Преспанскиот договор не е обичен договор, како и договорот со Бугарија, кога се бара „соочување/пресметка со меморијата“ или, поконкретно, како нешто да се заборави. До кога ќе се чувствува тоа, односно до кога општеството ќе ја доживува кризата поврзана со идентитетот, која е наметната однадвор, за да се решат некои прашања од минатото, кои ги обременуваат односите, никој не може да претпостави.
Поконкретно, колкава е длабочината на деконструкцијата на минатото, што значи, на пример, да се слави заеднички Илинденското востание, или некои истакнати дејци на македонската историја или да се откажеме од античката историја, кои се смета дека се дел од историјата на Бугарија или на Грција и слично? Тоа излегува од нормалното расудување, без разлика каква иднина Република Северна Македонија ја очекува.
Македонија десетина години по 2005 година беше под силен притисок на деконструкција на блиското минато, периодот по Втората светска војна, периодот на социјализмот, но и нова конструкција, кога се изврши „антиквизација“, препознатлива по споменични обележја, историски толкувања на настани од античката историја и слично. Игрите со националниот идентитет на Македонците се присутни и тоа не би било толку интересно ако за тоа и некои од соседите не се многу заинтересирани во која насока да се движи. Но колку е тоа поттикнато однатре, сè уште е длабока мистерија. Не е сè содржано во вербата во светлата иднина, како ни тоа дека е сè во минатото.
Навраќањето на историјата, колку и да се обидуваме да се движиме во сферата на историските факти и нивното објективно толкување и разбирање, нема да ни даде доволно сознанија за значењето на колективната меморија во разбирањето на идентитетот. Во меморијата на Македонците, Илинденското востание од 1903 година е клучен настан во колективната меморија. Дали тоа може да се промени, да се прифати нешто што може да го ревидира или, едноставно, тоа се напушти, или како да се напушти и да се изрази сомневање за некои личности од илинденскиот период (1903) дека не биле со јасна свест за својата национална припадност? Како да го разбереме фактот дека некој пишувал и говорел бугарски а се чувствувал како Македонец? И, обратно, говорел македонски а се чувствувал како Бугарин?
Јазикот – етничка или национална припадност
Дали јазикот влегува во суштината на етничката или на националната припадност? Дали е тоа можеби религијата? Но многу етнички групи и нации имаат заедничка религија. За формирањето на македонскиот идентитет во втората половина на 19 и првите децении на 20 век не би требало да ги занемариме овие прашања, кои се дел од процесот на формирање на нацијата, слично како и други во разни делови од светот. Колективната меморија не е во функција на потрага по вистината, туку настојува да го зацврсти идентитетот на групата во минатото. Неразбирливо е како некои слики од минатото, кои се формирани и станале дел од колективната меморија и кои учествувале во формирањето на идентитетот, може да бидат лесно избришани. Тоа е долг процес, но тоа не би требало да биде разбрано како процес што се движи во насока на некакво преиспитување на идентитетот.
Игрите со националниот идентитет на Македонците се присутни и тоа не би било толку интересно ако за тоа и некои од соседите не се многу заинтересирани во која насока да се движи. Но колку е тоа поттикнато однатре, сè уште е длабока мистерија.
Не е сè содржано во вербата во светлата иднина, како ни тоа дека е сè во минатото
Уште долго време договорите со Бугарија и со Грција ќе ги измачуваат историчарите, многу „историски факти“ ќе бидат повторно обмислувани под притисок на моќните групи, од владејачките елити, од интересите на политиката или, како што вели Гуно, ќе продолжи „уникатна/та комбинација на историски дадености“, кои и понатаму ќе ја „дооформуваат“ нацијата. Болниот процес на промена на дел од колективната меморија ќе биде ублажуван, ако не и избришан од процесите на глобализацијата и европеизацијата, во отвореноста и интензивната комуникација во „згуснувањето на светот“, што доведува до промена на вообичаеното разбирање на идентитетот во неговата комплексност, не само во сферата на етничкото или националното. Интересно е прашањето што ќе остане од историографијата на балканските народи, дали и понатаму национализмот ќе биде точката врз која ќе се потпира толкувањето на фактите, за кои сигурно е дека нема да се бара заедничка согласност.
Македонија „пак ќе биде цела“
Во краен случај, на маргините на овие размислувања: зошто е важно Илинденското востание од 1903 година да го чествува и Бугарија, и тоа заедно со Македонија? Дали може некој да ѝ го одземе чествувањето на Бугарија? Дали Македонија има право да ѝ го одземе тоа? Овде не говориме за право, правда, правичност и дали историските факти им го даваат тоа за право. Колективната меморија подразбира еден код на премолчување, кој е незгоден кога ќе се институционализира.
На пример, долго време во периодот на социјализмот античката мемориска картица кај Македонците ја немаше или не се форсираше, но не се ни забрануваше толку, а постоеше во премолчените кодови на разни манифестации, кои ја немаа официјалната институционална димензија, сè до деведесеттите години, кога се распадна социјализмот, се разбуди идејата за една Македонија, која, што и да ѝ правите, „пак ќе биде цела“ и, за кратко време, по 2005 година, започна еден процес познат како „антиквизација“, кој се „препозна“ во центарот на главниот град (а каде, ако не тука) во симболите и спомениците дека ние Македонците сме предци на оние што биле населени на овие простори пред две и пол илјади години. Дали е важно дека тука имало и криминални дејства, малверзации, мислам дека не е важно за нашата приказна. Имало и чесни намери, тоа не ја менува суштината на случувањата!
Концептуализацијата на социолошката димензија на колективната меморија/сеќавање доведува до продлабочување на разбирањето на односот на идентитетот, заедницата/општеството, нацијата и моќта. Кога се чита Конечната спогодба за решавање на разликите помеѓу Република Грција и сега Република Северна Македонија (2019) (во договорот „прва “ и „втора“ страна), овие социолошки и сродни димензии на колективната меморија/сеќавање се чини дека идеално се дополнуваат и соработуваат. Имено, колективното сеќавање/меморија е динамична и променлива структура од значења за минатото и тие се битно поврзани во изградбата на колективните идентитети, заедницата и нацијата и, како такви, се формираат и се фокусираат низ политичките и социјалните фактори во сегашноста. Формирани низ призмата на сегашните случувања, „колективните сеќавања“ секогаш се остваруваат меѓу социјалните фактори што ја заземаат положбата на т.н. „социјално воено поле на меморијата“, каде што политичките елити, како што смета Конфино, добиваат доминантна улога над конструирањето на значењето за сеќавањето и историските случувања.
Социолошката димензија на колективната меморија се однесува на односот на идентитетот и меморијата. Сеќавањето е динамичен процес, во кој минатото влијае врз сегашноста, но и обратно, сегашноста влијае врз разбирањето на минатото. Тоа е заемен процес, низ кој се креира смислата на текот на историските настани низ времето, каде што минатото е филтерот за да се разбере сегашноста.
Сегашноста е фокусот, а нивното значење зависи од актуелните социјални и политички фактори. Тука е содржана и смислата на социолошкото поимање на сеќавањето во врска со идентитетот, без разлика дали станува збор за индивидуален или за колективен. Во таа насока се движи и поимањето на нацијата на Андерсон, како „замислена заедница“ и „измислување на традицијата“, според Хосбаум.
(продолжува)
