Уште еден поглед кон Копнената безбедносна зона (КБЗ), тесниот немирен појас по должината на административната линија меѓу Косово и Србија
- Копнената безбедносна зона (КБЗ) се протега во должина од 382 километри, на површина од 1.471 квадратен километар, покривајќи ја територијата на 11 града/општини и 210 населени места. Во споменатата област, која претставува мултиетничка средина (Срби, Албанци и Бошњаци), според последниот попис на населението (2022 година), бројот на жители бил 71.141. Со формирањето на КБЗ на 20 јуни 1999 година, се создаде безбедносен вакуум во областа по должината на административната линија, што го поттикна прелевањето на безбедносната нестабилност…
Копнената безбедносна зона (КБЗ) е постконфликтна зона на територијата на Република Србија. Нејзиниот изглед и нејзините граници беа дефинирани со воено-технички договор потпишан во 1999 година во Куманово. Договорот беше потпишан помеѓу меѓународните безбедносни сили (КФОР) и владите на Сојузна Република Југославија и Република Србија. Целта на овој договор беше да се стави крај на агресијата на НАТО врз Сојузна Република Југославија. Одредбите од договорот предвидуваа повлекување на воените и полициските сили од територијата на Автономната Покраина Косово и Метохија, како и од областа веднаш до административната линија на територијата на Централна Србија.
Покрај копнената зона, договорот предвидуваше и формирање зона на воздушна безбедност. Таа вклучуваше воздушен простор од 25 километри од административната линија кон внатрешноста на Централна Србија. Забрануваше летање на авиони и хеликоптери, како и распоредување системи за воздушна одбрана (радари, ракети земја-воздух). По две олабавувања, кои вклучуваа намалување на ширината на зоната на 10 километри и пет километри, зоната на воздушна безбедност беше укината во ноември 2015 година.
Копнената безбедносна зона е тампон-зона по должината на административната линија кон Автономната Покраина Косово и Метохија, широка пет километри кон внатрешноста на Централна Србија, во која се промени безбедносниот режим. Ова значеше речиси целосна демилитаризација на областа, со дозволено присуство само на локална полиција. КБЗ се протега во должина од 382 километри, на површина од 1.471 квадратен километар, покривајќи ја територијата на 11 града/општини и 210 населени места. Во споменатата област, која претставува мултиетничка средина (Срби, Албанци и Бошњаци), според последниот попис на населението (2022 година), бројот на жители бил 71.141. Со формирањето на КБЗ на 20 јуни 1999 година, се создаде безбедносен вакуум во областа по должината на административната линија, што го поттикна прелевањето на активностите на албанските терористички групи на територијата на Централна Србија. Во таа пригода локалното население било заплашено, киднапирано и убиено. Првиот терористички напад бил извршен на 26 јуни 1999 година, врз патрола на МУП во реонот на селото Васиљевац (Куршумлија). Во периодот од 26 јуни 1999 година до 15 мај 2001 година, во подрачјето на КБЗ биле регистрирани вкупно 623 терористички напади. Најголем број вакви напади се регистрирани во населбите Кончуљ (213), Лучане (74), Доброшин (44), Ѓорѓевац (44), Велики (33) и Мали Трновац (16) во општина Бујановац, Черевајка (33), Депце (21), Горња Шушаја (20) и Бујиќ во општина Прешево, Тачевац (17) во општина Куршумлија и Маровац (40) во општина Медвеѓа. Во тој период, според процените од различни извори, биле убиени помеѓу 85 и 100 лица, додека помеѓу 8.670 и 12.500 лица избегале. Терористичките акции на подрачјето на КБЗ и неговата непосредна околина ги извршила таканаречената Ослободителна армија на Прешево, Медвеѓа и Бујановац (ОВПМБ). Основана е во населбата Доброшин (Бујановац) во јануари 2000 година, таа собрала околу 2.000 вооружени терористи од територијата на Автономната Покраина Косово и Метохија, Прешево и Бујановац.
Терминот „армија“ во горенаведената синтагма, според толкувањето на генералот Милисав Симовиќ, се користел со цел да се олесни мобилизацијата на сонародници од албанска националност за терористички активности против матичната држава, залажувајќи ја меѓународната заедница дека станува збор за вооружена сила, односно армија, и со цел да се добие статус на рамноправна страна во оружен конфликт. Горенаведените акции спроведени од таканаречената ОВПМБ беа повод за политичка и дипломатска иницијатива на властите во Србија да преговараат со меѓународните сили за враќање на српските воени и полициски сили. Исходот од преговорите беше олабавување на КБЗ, кое започна во март и заврши кон крајот на мај 2001 година. Од 31 мај, во КБЗ влегоа заедничките безбедносни сили на Сојузна Република Југославија и Република Србија, а таканаречената ОВПМБ беше распуштена. Криминалните групи и терористите продолжија да се вклучуваат во повремени оружени активности, т.е. размена на оган со припадници на безбедносните сили, како и рации за кражба на шуми.
По враќањето на безбедносните сили во КБЗ, албанските политичари ги продолжија своите политичко-дипломатски, информативно-пропагандни и психолошки активности, со цел нарушување на територијалниот интегритет и суверенитет на Република Србија. Во нивниот пристап кон решавање на прашањето на албанската заедница во Јужна Србија, нивните локални политичари, по инструкции од Приштина, зазедоа став што е во доменот на територијалниот статус, а не на правата на националните малцинства. Тоа доведе до обиди за транспонирање на општината Медвеѓа во албанскиот етнокултурен простор и формирање на терминот Прешевска Долина, со намера територијално да се оддалечат општините Прешево, Бујановац и Медвеѓа од Централна Србија.
Иако Албанците сочинуваат малцинство од населението (14 проценти) и живеат на ограничена територија (12,5 проценти), преку информативно-пропагандна и политичко-дипломатска активност се прават напори да се создаде перцепција дека Медвеѓа му припаѓа на албанскиот етнокултурен простор. Употребата на фразата „Прешево, Бујановац и Медвеѓа“ во јавниот дискурс придонесува за создавање лажна слика за етничката структура и безбедносната состојба во Медвеѓа. Затоа, потребно е да се спречи користењето политички наративи за преобликување на етничката реалност, со што се загрозуваат стабилноста и развојот на овој дел од Србија.
Прешевска Долина е политички и медиумски креиран концепт, кој нема основа во геоморфолошките, етнокултурните и функционалните карактеристики на територијата на општините Прешево, Бујановац и Медвеѓа. Иако концептот и терминот Прешевска Долина сѐ повеќе се користат во јавниот дискурс, нивната научна оправданост е доведена во прашање. Територијата што ја сочинуваат трите општини не е ниту морфолошки индивидуализирана ниту територијално континуирана целина. Етничката структура е хетерогена со значително српско присуство во источните делови на Прешево и Бујановац и мнозинско присуство во Медвеѓа. Албанската научна и политичка заедница го користи терминот „Прешевска Долина“ како средство за артикулирање територијални претензии, честопати игнорирајќи го мултиетничкиот карактер на гореспоменатото подрачје. Наместо правата на националните малцинства, тие го ставија акцентот на територијалниот статус, што укажува на етноцентричниот пристап на албанската заедница. Употребата на овој концепт и термин има првенствено политичка функција, со можност за влијание врз територијалната перцепција и дестабилизација на регионот.
Зоната на копнена безбедност, иако е постконфликтна зона, не значи крај на негативните последици што водат до демографско осиромашување, економска стагнација и нарушувања на безбедноста. Затоа, можеби е подобро да се дефинира областа на КБЗ како латентна конфликтна зона каде што геополитичките процеси се одразуваат од локално на глобално ниво.
Како резултат на општествено-политичките процеси во Косово и Метохија, каде што Србија моментално нема суверенитет, административната линија стана полупропустлива, а во одредени периоди дури и пречка за движење на луѓе, капитал и информации. Денес движењето помеѓу Централна Србија и Автономната Покраина Косово и Метохија се одвива на шест интегрирани административни премини. Тоа резултираше со ограничено и селективно движење, што придонесе за одвојување и изолација на областа на КБЗ, односно предизвика таканаречен ефект на ореол на границата, што подразбира трансформација на КБЗ во периферна, економски депресивна и безбедносно несигурна област, карактеризирана со континуирана депопулација, стареење на населението, силна емиграција и етнодемографска трансформација. Од 1961 година до денес, вкупното население се намали за една третина, додека учеството на српското население се преполови во општините Прешево, Бујановац и Тутин.
Д-р Марко В. Милошевиќ
Авторот е научен соработник од Географскиот институт „Јован Цвијиќ“ САНУ
