Приврзаниците на „реалистичката школа“ за надворешна политика грешат кога велат дека проширувањето на НАТО предизвикало агресија од страна на Русија
Хал Брандс
Дваесетгодишнината од обележјето на американската иницијатива за надворешна политика помина буквално незабележана. Во 1999 година, по Студената војна, НАТО ја почна својата експанзија во Источна Европа и во поранешниот Советски Сојуз, примајќи три нови членки: Полска, Унгарија и Чешка. Минатиот месец, Алијансата доста тивко го одбележа тој настан – како и 70-тиот роденден од нејзиното основање – на состанок на министрите за надворешни работи во Вашингтон, наместо собир на шефовите на државите, кој оваа пригода изгледа дека го заслужува. Тоа не беше случајност, со оглед на речиси сигурноста дека претседателот Доналд Трамп ќе го расипе кој било самит на НАТО на кој присуствува. Исто така беше штета, затоа што експанзијата на НАТО се смета за еден од најголемите успеси на американската надворешна политика по ерата на Студената војна. Критичарите на американската надворешна политика, особено оние што се упатени во „реалистичната“ школа за меѓународни односи, гледаат на експанзијата на НАТО како судбоносна, дури и трагична грешка. Според нив, Алијансата ја загуби својата цел по завршувањето на Студената војна. Но, наместо тоа, НАТО маршираше постојано на исток, преземајќи поранешни членови на Варшавскиот пакт и евентуално бивши советски републики, како Естонија, Летонија и Литванија. Оваа агресивна политика на крајот го исцрпи руското трпение, активирајќи војни на Москва против Грузија и Украина и поттикнувајќи обновена конфронтација помеѓу Кремљ и Западот.
Во 2014 година, професорот на Универзитетот во Чикаго Џон Мершајмер ја стави експанзијата на НАТО првична и централна во расправата дека руската анексија на Крим беше всушност вина на Западот. Сепак, Мершајмер од 2014 година би било добро да се запознае со Мершајмер од 1990 година. Таа година тој напиша нашироко читан есеј, предвидувајќи дека по Студената војна, Европа би станала анархична пеколна сцена. Русија и Германија злокобно би се натпреварувале за влијание. Државите би тргнале во трка за вооружување, нуклеарното ширење би било незапирливо. Според него, Студената војна беше еден вид одмор од историјата. Со крајот на тој конфликт, континентот би се вратил назад во своето насилно минато. Тоа не се случи. Дури сметајќи на балканските граѓански војни од 1990-тите и руската агресија од неодамна, Европа направи забележливи чекори кон демократија и стабилност и имаше нула нуклеарно ширење. Европа се помести напред, не назад, а експанзијата на НАТО беше критичната причина за тоа.
За една работа, експанзијата на НАТО ја задржа Америка во Европа. Кога заврши Студената војна, многу набљудувачи предвидоа дека Америка би се повлекла, како што направи по Првата светска војна. Сепак, експанзијата на НАТО ѝ даде на Алијансата – и на Америка улога во тоа – нова цел. САД не се вратија повторно преку океанот, оставајќи превирања и вкоренето ривалство што би се разбудило. Вашингтон се пренасочи во играње на својата стабилизациска улога не само во Западна Европа туку низ целиот континент. Второ, проширувањето на НАТО го реши проблемот со Германија. Голем страв во раните 1990-ти беше дека повторно обединетата и независна Германија, веќе непопречена од НАТО од една страна и Варшавскиот пакт од друга страна, би се вратила на своите предаторски патишта. Наместо тоа, САД обезбедија таа да остане блиску врзана до НАТО, опкружена со сојузничките држави и темелно смирена. Да се слушнат американските функционери денес како се жалат дека Германија станала премногу демилитаризирана и дека не се однесува доволно агресивно значи да се разбере колку само комплетно оваа мисија успеала. Трето, експанзијата на НАТО ги задржа демоните во заливот во Источна Европа. Не беше глупаво да се стравува од проблеми во раните 1990-ти. Етничките тензии беа во пораст; многу поранешни сојузници на Советскиот Сојуз имаа ревизионистички територијални претензии. Исто така, немаше недостиг од недоволно вработени научници што би можеле да ѝ помогнат на Полска или на други ранливи држави да ја изградат нуклеарната бомба. Но Алијансата го обви своето безбедносно ќебе околу државите од поранешниот Варшавски пакт, обврзувајќи ги на прифаќање на нивните постојни граници, давајќи им заштита што им дозволува да ги отфрлат нуклеарните оружја и креирајќи успокојувачка клима во која може да настанат демократски и економски реформи.
Обновеното НАТО дури обезбеди стабилност надвор од своите граници, интервенирајќи да го запре етничкото чистење во бивша Југославија. Конечно, експанзијата на Алијансата беше круцијална жива ограда против неуспехот на руската реформа и интеграција. Американските функционери сакаа да промовираат демократска Русија, која би му се придружила на Западот и би останала во мирни односи со своите соседи. Тоа е причината поради која тие се повлекоа назад во текот на 1990-тите за да му дадат доверба на претседателот Борис Елцин. Сепак, Вашингтон исто така мораше да се соочи со опасностите што би можеле повторно да се појават доколку либерализацијата беше неуспешна и повторно се појавеше уште поагресивна Русија. Ова е токму тоа што евентуално се случи – но во годините на интервенција, експанзијата на НАТО ја помести делбената линија помеѓу Москва и Западот многу поблиску до истокот и им даде безбедносни гаранции на многу од соседите на Русија што сѐ уште им помагаат да го задржат Кремљ на дистанца. Русија на Путин нападна и разори две држави – Украина и Грузија – кои не беа членки на НАТО. Принудуваше и заплашуваше, но не нападна, држави што ѝ припаѓаат на Алијансата.
Во врска со критиката дека експанзијата на НАТО беше таа што го испровоцира рускиот ревизионизам, овој аргумент отсекогаш бил слаб. Да, експанзијата ги налути руските функционери, во времето на Елцин, како и во времето на Путин. Несомнено беше понижувачки за паднатата суперсила. Но идејата дека експанзијата на НАТО предизвика руска агресија се потпира на имплицитен хипотетички аргумент дека, во услови на отсуство на експанзијата на НАТО, Русија не би се однесувала надмоќно кон земјите од соседството. Едноставно нема ништо во историјата на Русија – и ништо во личноста на Владимир Путин што би го поддржало овој аргумент. Процесот на проширување на НАТО никогаш не беше совршен. Алијансата прифати нови членки без да разгледа, рано и доволно сериозно, како всушност би ја одбранила Полска или балканските држави од Русија. Има легитимни дебати во врска со тоа дали барањето за вклучување на Украина и Грузија во Алијансата беше чекор предалеку; со сигурност е вистинито дека јавната изјава на Алијансата во 2008 година дека овие земји некој ден – но не во блиска иднина – би се придружиле на НАТО беше доволно за да го налути Путин, но не и да го одврати. Моментално, некои придобивки од експанзијата на НАТО се под сомнеж, поради оживеаниот либерализам во Источна Европа и безбедносните предизвици што Русија повторно ги поставува. Во целина, сепак, експанзијата на НАТО беше забележителен успех што ги заокружи придобивките од Студената војна во Европа и помогна да се ослободи континентот од грдото минато, кое инаку би можело да биде осудено на повторување. Срамно е тоа што демнечката закана поставена од претседател што самиот е слеп пред постигнувањата на Алијансата нѐ спречува од појасно препознавање на тој резултат денес.
Брандс е професор на американскиот универзитет „Џонс Хопкинс“
