Кога станува збор за истражување на спомениците изградени низ регионот на поранешна Југославија, во фокус се оние што ги одбележуваат настаните од Втората светска војна, партизанските борци, фашистичките злосторства и победата на Народноослободителна борба, а често се занемаруваат спомениците посветени на значајни цивилни несреќи од времето на Југославија, трагедии и катастрофи. Тие нудат уникатен поглед на силата и еластичноста на заедниците што ги создале и сигнализираат за длабочината на траумата на оние што биле поврзани со настаните
Симболи на загубата (2)
5. Катастрофа во рудникот „Водна“ –
1984 година
Автор: Миодраг Живковиќ
Година на создавање: 1985 година
Локација: Водна, Србија
Утрото на 21 април 1984 година, рударите од рудникот за јаглен „Водна“ (дел од рудникот „Рембаса“ и „Ресавица“) тукушто ги почнале своите смени. Утрото, група од неколку десетици рудари на Водна работела длабоко во јамата Стрмостен, која се спушта на околу 150 метри. Поради длабочината, постоел посебен систем за вентилација за отстранување на насобраните гасови. Меѓутоа, како резултат на електричен дефект, системот за вентилација запрел, дозволувајќи акумулација на гасови во јамата. Околу 10.30 часот наутро, големо количество метан што се собрал одеднаш се запалил и предизвикал огромна експлозија. Спасувачките екипи од целиот регион пристигнале, но сите 34 рудари загинале.
На одбележувањето на една година од трагедијата, спомен-комплексот посветен на рударите е основан на Водна покрај реката Ресава, во близината на главниот влез во рударскиот објект. Централниот елемент на овој комплекс е голема бетонска спомен-скулптура насловена „Цветот во каменот“, создадена од познатиот белградски скулптор Миодраг Живковиќ (автор на некои од најзначајните монументални дела во Југославија). Оваа скулптура, која се наоѓа на подигната платформа, е составена од триаголно тело што низ неговиот центар е прободено со празнина во форма на цвет. Во 1988 година, покрај влезната патека до местото е подигнат и бронзен триаголен столб со имињата на сите рудари што загинале.
6. Несреќа на училишен автобус кај Појатно,
1989 година
Автор: непознат
Година на создавање: 1989 година
Локација: Марија Горица, Хрватска
Група деца од второ, трето и четврто одделение од ОУ „Анте Ковачиќ“ во малото загорско село Марија Горица, Хрватска, (како и деца од блиското село Пригорје Брдовечко) се подготвувале утрото на 22 септември 1989 година за екскурзија во посета на Споменикот на Матија Губец кај Горња Стубица (околу 60 минути возење северно од Загреб). Кога сите биле подготвени, околу 28 ученици (заедно со тројца наставници) се качиле во училиштен автобус, кој се движел кон исток над ридското село Загорје. Густата магла ја отежнувала видливоста, но тие продолжиле кон нивната дестинација. Во градот Појатно, пред патот да продолжи источно над реката Крапина, има железнички премин. Додека возачот на автобусот Иван Јаколиќ се приближувал до преминот, погледнал по должината на железничката пруга, но не видел ништо поради маглата. На оваа раскрсница не била инсталирана автоматска порта за премин преку шини. Во дел од секундата се појавила локомотивата на возот, кој удрил во задниот дел од автобусот. Како резултат на оваа ужасна несреќа, 14 деца загинале.
Споменик посветен на жртвите е поставен во Марија Горица, спроти улицата од Основното училиште „Анте Ковачиќ“. Овој споменик се состои од бела мермерна хоризонтална плоча, која е подигната приближно половина метар од земјата. Околу работ на плочата има релјефни резби што прикажуваат сцени на деца во игра во идиличен амбиент. Исто така, меѓу сцените се имињата врежани на сите деца што загинале во несреќата. Поставен преку горниот дел на хоризонталната мермерна плоча е цилиндричен мермерен елемент што е распукан на половина на својата средина. За жал, не може да се најдат информации за авторот на ова дело или која година е направено, но се претпоставува дека е создадено брзо по катастрофата.
7. Бродска трагедија, Трстеник, 1962 година
Автор: непознат
Година на создавање: 1962 година
Локација: Остров Трстеник, Хрватска
На 27 април 1962 година, група студенти од Факултетот за економија и поморски студии во Мали Лошињ, Хрватска, со брод се враќале кон своите домови на островот Раб (околу 33 километри оддалеченост). Преполн со 18 студенти (десет девојчиња и осум момчиња на возраст од 11 до 19 години), бродот долг пет метри го управувал неговиот сопственик Јосип Шпањол, кој го ангажирале студентите за да ги пренесе дома преку Јадранот до Раб за мајските празници. Меѓутоа, кога групата тргнала од марината Сент Мартин во Мали Лошињ, почнала да се формира силна бура. Додека бродот поминувал покрај Пунта Крижа, невремето било во полна сила. Како резултат на тоа, бродот се превртел, фрлајќи ги сите во разбрануваната вода. Две од девојчињата успеале да допливаат до блиските рибарски бродови, додека едно младо момче, Маријан Пичулијан, испливало до островот Трстеник. Чуварот на светилникот Трстеник преку радио информирал за несреќата и брзо се формирала екипа за спасување. Но освен тројцата млади што испливале на безбедно, сите други 15 студенти и капетанот на чамецот загинале. Ова беше една од најлошите поморски трагедии што се случиле на Јадранот за време на југословенската ера.
Неколку месеци по несреќата, општините Мали Лошињ и Раб работеле заедно за да подигнат спомен-скулптура на јужниот крај на островот Трстеник. Споменикот се состои од апстрактна скулптура висока околу четири-пет метри, за која изворите раскажуваат дека е претстава на галеб со скршено крило, што сама симболизира младешки животи, скратени од трагедија. Не се знае идентитетот на авторот на овој споменик во Трстеник. Самиот споменик се наоѓа на врвот на постамент висок два метри, изграден од груби камења, додека на предниот дел на тој пиедестал е поставена голема спомен-плоча со полиран камен, на кој се врежани имињата на сите загинати во бродската несреќа.
8. Земјотрес во Скопје – 1963 година
Автори: Димитрије Младеновиќ и Тибор
Бенце
Година: 1966-1973 година
Локација: гробишта „Бутел“, Скопје, Македонија
На 26 јули 1963 година, силен земјотрес го погоди градот Скопје во Македонија во 5.17 часот наутро. Тресењето траело околу 20 секунди, а ударот од земјотресот погодил површина од околу 50.000 квадратни километри преку долината на реката Вардар. Во еден момент, околу 80 отсто од градот е уништен и 1.070 луѓе се загинати (со над 3.000 повредени и 200.000 без покрив над главата). Пред да започне обновата на градот, прво било неопходно да се одговори на свечената задача за создавање спомен-гробишта во кои ќе бидат сместени останките на повеќе од илјада луѓе што загинале во катастрофата. Работата на овој меморијален комплекс започнала во 1964 година и била завршена во 1965 година. Гробницата, распоредена на околу 6.000 квадратни метри, е составена од унифицирана мрежа од надгробни споменици во облик на триаголник, на која се испишани имињата на жртвите од земјотресот. Додека се разгледува распоредот на надгробните споменици, може да се види неверојатна сличност со редовите на релјефните шатори поставени низ Скопје веднаш по земјотресот. Откако гробиштата биле завршени во 1965 година, Град Скопје нарачал да се изгради спомен-скулптура во фокусната точка на комплексот. По конкурсот за дизајн, жирито го избрало проектот на тим составен од загрепскиот архитект Димитрије Младеновиќ и архитектот од Зрењанин, Тибор Бенце. Записите покажуваат дека на Младеновиќ и Бенце им биле потребни цели седум години да го завршат споменикот. Тој се состои од скулптурен состав висок шест метри изработен од суров бетон. Има делта-форма создадена од две симетрични триаголни маси издигнати од хоризонтални цилиндри, со овој аранжман потпрени во лулката во форма на латиничната буква В од две закосени кутии на подножјето. Овие две триаголни тела се поврзани во центарот со тенка бетонска линија. Од оваа жилава врска, скулпторот вметнува стилизирани линии на пукање.
