Рецензија
Врз која основа тврдам јас дека системот од вредностите инфериорно-еднакво-супериорно, во кој живее огорчениот и гневен антијунак од романот „Записи од подземјето“ на Ф.М. Достоевски, има корен во романот „Шагринска кожа“ (1832) на Оноре де Балзак, во кој се вели дека светот се потпирав врз три, вредности/акции: vouloir, сака; pouvoir, може; savoir, знае? Тие вредности/акции во романот „Последното име…“ на Гроздановски се модификуваат во морални начела (вредности, axios); нивната конкретизација е тријадата „малодушност- гордост-благодарност,“ животна филозофија на консултантот Анџело Марино, која успева да го спаси од „амбис“ веќе очајниот и загубен Јоха Имерман.
Тријадата на Балзак се сведува на бинарна опозиција. „Сака“ (vouloir), вели Балзак во тој свој филозофски роман, „опожарува однатре“; „може/власт“ (pouvoir) „разорува.“ Само оној што го избира знаењето (savoir) e нa страната на животот достоен за почит. Со оглед на тоа што волјата (сака) и власта (може) често се на страната на злото (престап, грев), а знаењето секогаш на страната на животот достоен за почит, таа тријада на Балзак се сведува на бинарна опозиција и таа е токму онаа што ја среќаваме во „Записите…“ на Достоевски. Се сведува, уште, и на еден упадливо особен, радикален начин. Еве и како:
Ако коренот на животот достоен за почит, поточно моралниот живот за Балзак се наоѓа во знаењето/свеста (тоа е„сознанието“ кај Достоевски), тогаш за тој корен зборува славниот родоначалник на „трагичниот реализам“, како што го титулира филозофот Н. Береѓаев, по мачната средба на неговиот зол антијунак со Лиза. Таа девојка го надминува гневниот и огорчен антијунак од подземјето со чистотата на својата кротка душа. Таа е Лејла Селимовиќ на Грозданоски, која бара спас од свирепата тиранија на нејзиниот татко Фраук, кој страда од некоја „гламна во душата.“ Иако завршува во креветот на Јоха.
Ни свеста/сознание од која е отруен човекот од подземјето (сознательий), ни оној човек од акција (непосредствений), кој е за авторот на романот „Записи…’ разбеснет бик, туку „живиот живот“ (негација на оној од книги и по книги, упатства и правила) е спонтан, автентичен живот по мерата на конкретен човек и неговиот душевен склоп. Тој „жив живот“ на Достоевски е, поправо, модификација на онаа длабока мудрост (savoir), која, според оној мистичен старец на Балзак, треба да му помогне на очаен студент да се спаси од смртоносен животен вител.
Како стојат сите тие работи со тријадата „малодушност-гордост-прошка/ благодарност“ на консултантот Марино, кај кого доаѓа градежниот инженер Јоха откако упаднал во „вител“ што му се заканува да го „вшмука“? Малодушноста е инфериорноста на антијунакот на Достоевски. Таа е гнев и отров, ресантиман. Гордоста е супериорноста на Зверков. Тој го презира некогашниот соученик, кој одвај дотуркал до мизерен чиновник од последна класа. Во предговорот кон најновиот француски превод на „Записи…“ од Достоевски, Тодоров подвлекува дека „супериорноста нема смисла“ (таа важи само за еднакви по сила и дух), а пак еднаквоста „постои само како негативитет:“ бара еднаквост оној што ја нема. Од тоа следува дека тријадата „супериорно-еднакво-инфериорно“ се сведува на бинарната опозиција „супериорно-инфериорно“, поправо на односот „господар-роб“ опишан во славната „Феноменологија на духот“ на Хегел.
Би можело да се рече: третиот член (благодарност/прошка) од тријадата на Грозданоски е некој вид модерна модификација на она „знаење“ (savoir) кај Балзак, односно „еднаквост“, по која силно, пароксистички копнее антијунакот на Достоевски (и таа е можна како „негативитет“). За механизмот „прошка“ како вид терапевтика јас го кажав неопходното во претходниот напис од мојата критика на романот „Последното име…“ Останува уште да се задржам тука на механизмот „благодарност:“ ευχαριστια, тајна на тајните од која потекнува сè.
Еден детаљ од третиот дел („Сеќавање“) помага подобро да се разбере како функционира механизмот „прошка/благодарност“ кај различни луѓе. Во тој трет дел Јоха има веќе 73 години, а неговата Ирис 75. Иако во солидна старост, Јоха се држи доста добро. Благодарение на оној подобар дел од него, кој му го простил гревот со Лејла на – полошиот? Ирис почнува да страда од прогресивно губење на меморијата. Во напорот да ѝ помогне, Јоха посегнува по едно писмо на Ирис, кое опишува заеднички, имагинарни посети на некои места од Земјината топка. Со некој вид темна радост, Јоха открива дека Ирис добро се сеќава на тие имагинарни, иреални патувања. Но не и на настани од „живиот живот“ со – Јоха. Скриената порака на тој детаљ е: само отсутниот Јоха, оној „не-е“ – е. Или: „е“ е „не-е.“ Присутниот Јоха е – отсутен; благодарноста/прошка е негативитет што може да се спореди со негативитетот-еднаквост за антихеројот на Достоевски. Јас нема да се задржувам тука на тоа прашање, затоа што бара друга, исцрпна аргументација. Сепак, при некој друг, погоден повод – можеби.
