Мариуш Шчигел, полски репортер Репортажата е уметност што овозможува во капката вода да се види морето

На почетокот на ноември во Скопје ќе се одржат неколку настани посветени на книжевната репортажа – жанр што на уникатен начин ги спојува новинарството, нефикцијата и книжевната уметност. Настаните ќе ги водат тројца истакнати претставници на современата полска репортажна школа: Мариуш Шчигел, Марго Рејмер и Камил Балук.

На 4 ноември, со почеток во 10 часот, во Салата за седници на Филолошкиот факултет „Блаже Конески“, ќе се одржи мастерклас со еден од највлијателните современи полски репортери – Мариуш Шчигел, на темата „Зошто и како пишуваме? За книжевната репортажа во Полска“. Предавањето ќе биде на полски јазик со превод на македонски.

Мариуш Шчигел е автор на голем број книги, меѓу кои „Готленд“, „Создај си рај“, „Нема“ и „Фактите мора да се разиграат“, добитник е на Европската награда за литература (2009) и на полската книжевна награда „Нике“ (2019).

Тој е основач на Полската школа на репортажа, еден од највлијателните центри за развој на жанрот во Европа.

Негови книги преведени на македонски се: „Готленд“ во превод на Лидија Танушевска (Или-Или, 2016) и „Создај си рај“ во превод на Звонко Димоски (Восток, 2019).

За книжевната репортажа, полската школа, за иднината на репортажата во дигиталното време, за малите приказни и големите вистини разговараме со Мариуш Шчигел.

Новинарството е информација, репортажата е нарација. Новинарот информира, а репортерот раскажува.

Освен тоа, во книжевната репортажа можам да си дозволам поинтересни разврски. Кога во книгата „Готленд“ пишував за чешката глумица Лида Барова, која му била љубовница на Гебелс, морав да напишам дека таа имала контакт и со Хитлер. Се шушкало дека тој контакт бил и интимен. Новинар би напишал: „не знаеме дали отишла во кревет со него“, „не знаеме дали имале однос“, „не знаеме дали спиеле заедно“ и слично. А со оглед на тоа што пред да ја пишувам таа репортажа ја читав биографијата на Хитлер, од која дознав за еден многу интимен детаљ за неговата анатомија, напишав: „Не знаеме дали се уверила во тоа дека Хитлер има само еден тестис“.

Во книжевната репортажа, авторот или авторката можат да си го дозволат сето она што си го дозволува писателот на фикцијата, освен една работа: не смеат да измислуваат.

Не им давам до знаење на читателите дека сум облечен во долг мантил, дека во едниот џеб имам диктафон, а во другиот бележник и пенкало. Се обидувам да се појавувам само таму каде што моето присуство во текстот е неопходно.

Еднаш, во кафеана, под масата најдов ливче на кое некој испишал дваесет имиња и презимиња на жени, покрај некои од имињата имаше знак „+“, ливчето изгледаше како да е старо два-триесет години. Во тој случај морам да се воведам себеси во таа приказна бидејќи започнувам истрага – одам по трагата на ливчето. Ги наоѓам тие жени и секоја ми ја изнесува својата теорија за каков список се работи. Бидејќи се покажува дека тие не се познаваат една со друга. Една вели дека тоа е список од кај шивачката, друга – дека тоа е список на гинекологот, трета – дека тоа е список на еврејски девојчиња, кои за време на војната биле криени од Полјаци, четврта – дека е тоа список на жени, следени од комунистичката тајна полиција. Сите овие хипотези се покажуваат како невистинити. Одам, тропам по врати, барам – мора да се појавам во текстот. Затоа, пак, имам многу репортажи во кои воопшто не се појавувам, бидејќи нема потреба од тоа.

Гласот на авторот е, поскоро, целиот текст и неговиот стил. Јас лично не оценувам, не судам, не одредувам казни. Никогаш нема да напишам дека мојот соговорник рекол нешто глупаво или дека станот му е кичесто наместен или дека е сексист. Тоа мора да го покажам преку некоја случка, преку некој детаљ. Не би напишал дека јунакињата на мојот текст е „елегантна“ бидејќи тоа ништо не значи. Би напишал дека „без шминка не излегува дури ни да го фрли ѓубрето“. Тоа е мојот глас.

Мојата поранешна шефица во весникот за кој работев, Малгожата Шејнерт, вели дека луѓето секогаш ќе сакаат да читаат за други луѓе.

Читаме книга за да заборавиме за миг на својот живот и да живееме со животот на опишуваните луѓе. Благодарејќи на тоа, некого ќе разбереме, а кога ќе разбереме еден човек, тогаш веќе и светот малку повеќе го разбираме. Секогаш ќе има луѓе што сакаат да разберат повеќе.

Се вели дека сме веќе во епохата „по писмото“, дека поголемиот дел од човештвото не пишува и не чита, туку се служи со „трансфер на емоции“ – рилсови, мемиња, клипови, филмчиња. Од пишан збор преминуваме на слика – некој може да се инаети дека тоа не е напредок, туку се враќаме назад кон пештерското цртање. Можеби и е така, но тие „цртежи“ исто така го засегаат човекот. Ги гледаме за да разбереме нешто. Дали нефиктивната книжевност и книжевната репортажа ќе преживеат? Не знам. Во Полска уредништвата ја ценат репортажата, но немаат пари за неа. Тоа е скап жанр, па многу списанија престанаа да ги објавуваат. Затоа, пак, процуте пазарот на репортерски книги. И постојано има нови теми. На пример, моето издаваштво само што издаде една репортерска книга на тема за која никој никогаш кај нас не напишал книга, а се чини дека веќе е пишувано за сѐ. Нејзиниот наслов е „Тоа беше само куче. За тагувањето по животните“.

За принципот кажав на почетокот: на репортерот му е дозволено сето тоа што го прави писателот на фикцијата, освен измислувањето. Најголемото име на полската репортажа на 20 век е од пред Втората светска војна – Мелхиор Вањкович, а по војната се велеше „3 х К“ – Капушќињски, Конколевски, Крал. Кога белоруската репортерка Светлана Алексиевич ја доби Нобеловата награда, ја прашаа кој ѝ бил инспирација. Без размислување рече Ришард Капушќињски и Хана Крал.

Крал, која ја сметаат не само за репортерка туку и за една од најистакнатите полски писателки, оваа година наполни 90 години. Ми беше тутор, а пријатели сме веќе 36 години. Започна во половината на 20 век со општествено-ангажирана репортажа, а потоа пишуваше нефиктивни раскази, најчесто за Полјаците, Евреите и за Германците. Сега пишува нешто во вид на поетска проза, но секогаш заснована на факти. Вчера, на железничката станица во Катовице, купив списание за книгите што доведоа до тоа да ѝ се посвети овој број на списанието и на секои две-три страници се цитираат со големи букви нејзините мисли. На пример, „Треба да се има голема сила за да се проживее животот разумно“. Но има и белешки за пишувањето. Како, на пример: „Немам никакви теории. Ги раскажувам приказните на моите јунаци, тоа е сѐ“. Или: „Ретко влегувам во главниот тек на општествениот живот. И така нема да истрчам докрај, бидејќи трчам побавно од другите, нема да видам ништо над толпата, бидејќи сум пониска. Мора да се движам по споредни патеки, а не по главната“. Од самото тоа веќе се гледа дека не зборува од неа новинарката, туку репортерката.

„Светот допира до нас преку деталите, па така и треба да се опишува. Никогаш не се опишува животот од почетокот до крајот. Секогаш има само епизода“. Од ова се гледа колку е важен деталот.

На времето прочитав една американска репортажа од првиот ден во едно основно училиште по укинувањето на расната сегрегација. Белите и црните деца за првпат требало заедно да танцуваат во круг, држејќи се за раце. Учителката му наредила на едно бело девојче да ја фати за рака својата црна соученичка. Ја фатила, но веднаш ја пуштила како попарена и потрчала кон мијалникот за да ја измие раката. А црното девојче малку се помислило… и го направило истото. Нели е ова генијален детаљ, кој кажува повеќе отколку еден цел социолошки есеј?

Деталот го гради текстот, тој е неговото основно ткиво. Деталот е по мера на човекот, му помага да ја запамети приказната. Деталот му го привлекува вниманието на читателот. А обопштувањето е убиец на репортажата.

Полските писатели од дваесеттите и триесеттите години на 20 век, ангажирани во изградбата на независна Полска, знаеле дека влијанието врз умовите на Полјаците преку романи може да трае многу долго. Роман се пишува од една до две години, а репортажа може да се напише за една седмица. Благодарејќи на тоа, брзо можеле јавно да кажат нешто за важни општествени појави. Го прифатиле овој жанр како некој вид „апарат за експресно кафе“. Па така, полските неделници биле преполни со репортажи напишани од најистакнатите литерати. Оттаму доаѓа тоа негување на формата, кое го чуваме до денес.

За време на комунизмот репортерите морале да научат да пишуваат така што ќе ја надитрат државната служба за цензура, да бидат чесни спрема читателот и да можат самите себеси да си погледнат во очи (се разбира, во огледало).

Репортерите не можеле да пишуваат за општата ситуација, па пишувале за детали. Репортерот, во таков случај, го усовршувал литерарниот аспект на своите текстови. Се зборувало дека читателот во нив го бара второто дно. Понекогаш во нив го наоѓал дури и седмото… Велевме за репортажата дека е уметност, која овозможува во капката вода да се види морето. Читателот знаеше дека во навидум баналните секојдневни слики се крие суштинска дијагноза на системот. И така во весниците се поткрадна книжевноста.

Од формата зависеше колку книжевност ќе се прошверцува. Репортерите им кажуваа на читателите нешто што книжевноста не им го кажуваше. Беа мајстори во тоа што го пишуваа, но, истовремено, и во тоа што не го напишале. Денес, читањето стари текстови и дешифрирањето на тоа што репортерот „не го напишал додека пишувал“ може да биде навистина интересна наслада.

Да ја земеме, на пример, книгата на Хана Крал, „На исток од Арбат“, за Советскиот Сојуз, кога при крајот на шеесеттите години била кореспондент оттаму за неделникот „Политика“. Сите во Полска знаеја сѐ за СССР, а наедно и не можеше да се напише вистината за таа земја на директен начин. Крал генијално ја конструирала информацијата за тоа дека автобусот до некое оддалечено село во Сибир не сообраќа речиси воопшто. Но очигледно во 1969 г. не можело да се напише дека некаде во СССР автобусите не сообраќаат бидејќи во нашата пропаганда комунистичките земји во секој поглед беа понапред од капиталистичките. Па затоа Крал напишала дека сибирскиот автобус сообраќа секојдневно. Еве како изгледа тоа „секојдневно“ во издание на итрата полска репортерка: „Секојдневно со исклучок на деновите кога врне, кога има снежни наноси, кога има пролетни и есенски калови и кога на патиштата има дупки – од дожд, кал и снежни наноси“.

Иронична заграда – вака би можел да се нарече овој метод и тоа е она што најмногу привлекуваше во стилот на Крал. Читателите не му се восхитуваа на Советскиот Сојуз, туку на начинот како тој беше опишан, односно на шверцувањето на вистината.

Во вагон на метрото во Прага прочитав една песна, бидејќи беше во тек акцијата „Поезија во метро“. Ми остави шокантен впечаток, па ја читав неколкупати. Решив да проверам која е поетесата, па отидов во главната пошта, погледнав во телефонскиот именик да не има случајно телефонски број на нејзиното презиме. Имаше. Заѕвонив. Така започна нашето дружење. Неколку години потоа ми рече дека ќе ми раскаже нешто што уште никому му го нема кажано, но ќе можам да го напишам тоа дури по нејзината смрт. По неколку години почина. И тогаш го напишав тоа. Со таа приказна започнува мојата книга „Нема“. Едноставно, ја следам мојата љубопитност. Како во случајот со најголемиот споменик на Сталин на целата Земјина топка, кој стоел на ридот над Прага. Прочитав во една книга на чешкиот писател Јозеф Шкворецки дека кога тој споменик во шеесеттите години го кренале во воздух, неговиот проектант – скулптор, гледајќи го тоа си пукал во глава. Помислив дека со задоволство би прочитал нешто за овој скулптор, но ништо не можев да најдам. Како што барав, сѐ повеќе излегуваше дека тоа што го напишал писателот не е вистина. Скулпторот не се убил додека траело уривањето на споменикот, туку не го доживеал неговото довршување. И воопшто не си пукал сам во главата.

Темата не ми доаѓа на необичен начин. Главно, ми паѓа на памет на едноставен начин: читам нешто и тоа ќе ме заинтересира.

Понекогаш се случува темата мене да ме најде. Во една книжарница ми пријде една госпоѓа, која рече дека има некоја тајна и дека ѝ е многу тешко да живее сама со таа тајна. Си помислив: што и да ми открие, сигурно ќе напишам за тој нејзин товар.

Добро би било да ги сакаат луѓето. Да не им судат толку лесно. Да разговараат со нив како да им се сват или братучетка, а не како новинар. Да умеат да го забележат она што другите не го забележуваат. Да читаат многу добра поезија бидејќи таа знае да зарази со прецизноста на зборот. Да се обидат да го разберат секого што го опишуваат. Но да се разбере не значи ниту да се оправдува, ниту да се велича. Да не сметаат на тоа дека ќе добијат многу пари од пишување. Репортерот е карактер на човекот, а раскажувањето на тоа што сме го преживеале е принуда, од која тешко можеме да се ослободиме.