Неволно, со лицемерна насмевка, се упатувам кон салонот, каде што г-ѓа Ј. со лупа во раката ме дочекува во елегантна стилска фотелја од темно оревово дрво, со фини изрезбарени рабови на потпирачите и криви, но стабилни ногалки. Над таа заоблена фотелја се исправа торзото на г-ѓа Ј. Кога престојував во куќата на Сењак, таа сигурно имаше повеќе од седумдесет години, во секој случај беше постара од тета Лепа, но, за разлика од ситната забрадена жена, која и покрај својот громок глас, веќе се беше подгрбавела, фигурата на г-ѓа Ј. по својата складност и стегнатост потсетуваше на значително помлада жена. Е, сега, замислете дека на таа очувана младолика става е насадена една сериозна седокоса глава, со малечок балтички нос, но и цврсто стегнати усни, и ќе ја добиете мојата тогашна газдарица.
Тоа лице стануваше уште построго во мигот кога ќе ме погледнеше низ лупата. Тогаш погледот ѝ добиваше некоја инсектоидна марсовска сосредоточеност, впечаток што уште повеќе доаѓаше оттаму што пред неа, на масата, беа распослани листови со уредно наредени и прицврстени (со шпенагли?) пеперутки. Голема колекција на уловени, којзнае кога, инсекти чии безживотни распнати тела беа дел од своевидната полноќна инспекција на г-ѓа Ј.!
Во она време сѐ уште не ја бев прочитал „Лолита“, ниту можев да знам дека нејзиниот автор бил страстен лепидоптерист. За право, не ни знаев што е „лепидоптерист“. Но пред Набоков, на г-ѓа Ј. и нејзината збирка мумифицирани пеперутки веднаш ме потсети есејот „Талкања според Ивлин“ на Вирџинија Вулф во џебното дебело издание што го донесов од Скопје и кое го препрочитував во белградската бруцошка година. Предмет на есејот е чудникавиот господин Џон Ивлин, современик на Кромвел (и на китот што е виден во Темза како своевидно претскажување на смртта на диктаторот), кој во текот на целиот свој долг живот уредно водел дневник. Во еден пасус господинот Ивлин многу ми личеше на г-ѓа Ј.: „… пеперутката неподвижно седи врз георгината, додека градинарот ја турка покрај неа својата количка; но нека само затрепери сенката на греблото – ене ја како лета, каде веднаш и итро се подигнува во височината. На што ние би помислиле: пеперутката гледа, но не слуша; и по тоа сме рамни на Ивлин. Но на ниедна нормална личност во дваесеттиот век не би ѝ паднало на памет, ниту за една секунда, да замине дома по нож и со него да ја оперира главата на црвената пеперутка, како што тоа го прави Ивлин“. Умната Вирџинија, кога подоцна ги доживуваше сите идни стравотии на дваесеттиот век предизвикани од човечки фактор, сигурно, соочувајќи се со кризите на човечното веќе не го имала истото мислење. Но додека на мансардата во куќата на Сењак ја читав оваа нејзина забелешка во есејот за Ивлин, пред очите веднаш ми излезе мојата газдарица како со лупа и пинцета ја подготвува за мумифицирање штотуку фатената пеперутка, која сѐ уште беспомошно претка со крилцата.
„Пријдете, Александрр, седнете“, ќе ми наредеше г-ѓа Ј. Во колекцијата имаше стотици примероци, со печатно напишани латински називи под нив, што нормално дека ги подзаборавив, иако на некои од нив, поради нивното женствено, необично именување, сѐ уште се сеќавам, на пример на Теодота, вид што беше „претставен“ со помал машки и поголем и поубав женски примерок, како впрочем кај сите видови пеперуги. Машката Теодота имаше боја на стара фасада, со истобојни шарки, како кафеава тула избледена од сонце, кај женката пак, обратно, боите беа како на акварел и само една назнака, портокаловата на краевите на крилцата, навестуваше дека се од ист род. Кај друга двојка чие име го памтам, Монина, мажјакот помалечок и со скромна, мимикриска окер боја, додека женката, наспроти својот незабележлив партнер, носеше раскошен дезен со бела основа и жолти и црни точки. Се сеќавам и на една голема пеперутка, Лубентина, која немаше свој парник, со свечена сина основа, изненадувачки комбинирана со црно и црвено.
* * *
„Видете колку е нежна, Александрр“, ми ја покажуваше, којзнае по кој пат, гледајќи ја низ лупата кутрата Лубентина, „маж ми ја улови во италијанските Алпи, во летото 36-та“. Г-ѓа Ј. знаеше податоци за секој препариран примерок во збирката, кога и каде бил уловен од нејзиниот сопруг, пасионираниот лепидоптерист.
Што можев? Замислете еден 20-годишен бруцош, принуден, на полноќ, да седне до неа и да се прави дека внимателно ги слуша застрашувачките податоци за смртта на несреќните пеперутки.
Претходно немав вакви слични искуства. Понекогаш ќе најдев, меѓу страниците на некоја дебела книга од родителската библиотека, сплескана бубачка, пресувана како цвет. Колку ли е стара, ќе помислев, кога ѝ се случило ова, со ништо барано, конзервирање?
Но со збирката на г-ѓа Ј. ми беше многу помачно. Прво, затоа што пеперутките беа складирани како жртви на некој морбиден ритуал, што дејствуваше уште посенишно поради нивните педантно испишани латински имиња. По завршувањето на „сеансата“, премален се качував горе, на мансардата, и покрај Моне, кој мртов ладен си ’рчеше, долго се обидував да заспијам.
За волја на вистината, г-ѓа Ј. умееше да го прекине редењето податоци за мртвите пеперутки и да почне да ми раскажува за својот живот. Гласот ѝ се менуваше, монотониот рецитатив што ширеше студ во полутемната соба, ќе минеше, со тргањето на лупата (на мое големо олеснување) во почовечен тон.
Така и дознав како течело нејзиното патешествие од далечната Одеса до Балканите.
Не ни знаеле, малечката г-ѓа Ј. и нејзината мајка, меѓу сите расплакани деца и мајки, каде ќе ги однесе преполнетиот брод што тоа студено декемвриско утро 1918-та тргнал од пристаништето во Одеса. Пловидбата траела долго, тие набиени во тесниот простор на потпалубјето, „замислете, Александрр, како сардини во конзерва… а ние сепак бевме навикнати на поинаков комфор“, скитале низ големите води. Очајот пред бескрајното запенето море и бескрајното магливо небо, на чија средина како закован неподвижно стоел големиот сончев диск, ги терал жените на најразлични претпоставки. За едни бродот ги водел кон Африка, во Египет, другите се тешеле дека причината за оваа предолга пловидба е заобиколниот пат до Франција. Додека едно утро, криците на морските галеби не им најавиле дека бродот влегол во залив и дека конечно се наближуваат кон некое пристаниште. Така и било, стигнале во Солун.
Така, малечката московјанка, бегајќи од теророт на војната, се најде во истиот град од каде што, пред дваесет и нешто години, побегна едно друго девојче, единствената ќерка на своите родители, прабаба ми Марија.
Во пајкомаалските приказни на прабаба ми, Салоника беше исто толку хаотична, преполна со врева и плач, напнати и изнемоштени бегалци, како во сеќавањата на г-ѓа Ј., па изгледаше дека Солун на баба Марија (која почина при крајот на мојата бруцошка година) и оној на г-ѓа Ј. не се разликуваа. Можеби затоа што обата пати беа доживеани низ призмата на дете среде бегалска хистерија. Но, историската слика на Солун од времето на девојчето Марија до времето на руското девојче беше речиси наполно изменета.
(продолжува)
