Се одлучив крајот на „Ноќите кога заспивавме во Помпеја“ да остане отворен, токму затоа што ова, меѓу другото, е и роман за потрагата по смислата или за начинот на изнаоѓање излез од бесмисленоста, роман во кој се проблематизира прашањето како продолжуваме да опстојуваме штом западнеме во мракот на неизвесното и на непознатото, споделува Давор Стојановски
Давор Стојановски, писател
Давор Стојановски е писател, поет, преведувач и музичар. Магистрира на Филолошкиот факултет во Скопје. Неговите дела се широко прифатени и нетрпеливо очекувани од читателите.
Неговиот прв роман, „Ненасловена месечева соната“ („Или-или“, 2013), влезе во потесниот избор со четири други романи, за наградата Роман на годината на „Утрински весник“.
Неговиот втор роман, „Собирачи на пепел“ („Или-или“, 2016), ја доби наградата Роман на годината на „Утрински весник“. Двата романа се преведени и објавени на бугарски јазик. Третиот роман „Утеха за голите“ („Или-или“, 2018) беше номиниран за Европската наградата за литература.
А последниот „Ноќите кога заспивавме во Помпеја“ е издаден од „Или-или“ во едицијата Проаза во 2021 година и е второнаграден Роман на годината за 2021година од фондацијата „Славко Јаневски“.
Во „Ноќите кога заспивавме во Помпеја“ многу работи остануваат посипани со мрак. Велите: „Секоја стапка кон извесноста ќе значеше враќање кон удобниот терен на смислата“. Со неизвесноста ли најсилно се провоцира вниманието на читателот?
– Во животот многу прашања, за жал, остануваат без одговор. Сведоци сме на толку многу загадочни настани од секојдневјето, толку збунувачки и неразјаснети околности во кои се случиле. Постојат и толку многу исчезнувања, слични на ова на Антон од мојот роман. Но некогаш, ако не и најчесто, не постојат целосни разврски. Теренот на смислата навистина е удобен, но неудобноста ја сочинува основата на нашата егзистенција. Зад секоја празнина од отсуството на дефинитивен одговор се крие фрустрација, лишеност од смислата, нешто што го сметаме за измама од страна на судбината. Некогаш сѐ што ни преостанува е само да нагаѓаме. Затоа сметам дека е неправедно доколку книжевноста, која е некаква проекција на реалниот свет, барем понекогаш не го рефлектира и ова горчливо искуство од реалноста. Се одлучив крајот на „Ноќите кога заспивавме во Помпеја“ да остане отворен, токму затоа што ова, меѓу другото, е и роман за потрагата по смислата или за начинот на изнаоѓање излез од бесмисленоста, роман во кој се проблематизира прашањето како продолжуваме да опстојуваме штом западнеме во мракот на неизвесното и на непознатото. Tочно e дека многу нешта, меѓу кои и судбината на еден од главните ликови во романов, остануваат посипани со мрак, но тоа не значи дека повремено нема кратки проблесоци, кои свесно ги оставав низ текстот и кои на читателот треба да му послужат самиот да ги насети за да проѕре нешто зад темнината на непознатото. Читателите треба самите да се обидат да допрат до вистината, слично како и протагонистите во романот – значи, мракот не е целосен. Од друга страна, отсекогаш сум мислел дека е лесно, па и површно, по секоја цена да мора да се изнајде каков било излез од заплетите на приказната. Можеби е делумно поизискувачка литературата што бара целосна посветеност на читателот, но токму таа повеќе го цени неговиот влог во целиот процес. Барем мене секогаш подолго ми останале во меморија делата чиј крај е амбивалентен или не наполно затворен.
Какви прашања иницира исчезнувањето на Антон? На какви празнини, всушност, ни укажува?
– Освен најочигледната празнина што ја остава неговото отсуство во животите на најблиските, може да зборуваме и за празнината што останува зад сите неизодени патеки, неповлечени потези и недоречени работи во минатото. Исчезнувањето на Антон го отвора прашањето – дали е жив или повеќе го нема. Од друга страна, романот се интересира и колку навистина постои некој што знаеме дека е физички присутен, но нема никаков контакт со нас? Колку постои оној чиј глас останува неслушнат? Поентата на романов не е да се изнајде точниот одговор на прашањето што се случило во мигот кога Антон исчезнал, туку да се открие како неговото отсуство влијае врз другите, особено кога вистината им се чини толку достапна, кога знаат дека некој ги има сите одговори што тие посакуваат да ги дознаат, но поради некоја причина – продолжува да ги сокрива од нив, доведувајќи ги во една состојба на Танталово измачување. На крајот, би рекол, најважното прашање што се отвора е тоа – на кој начин празнината им дава облик на животите на оние што ја чувствуваат најсилно од сите? И каква е моќта на верата и на вербата кај оние што остануваат.
„Веројатно секогаш кога спиеме не сме ние самите, туку сме гипсени фигури предадени на ноќта.“ Во неколку наврати наоѓате истост меѓу заспаните и умртвените тела… Во вашиот светоглед, која е врската меѓу смртта и сонот?
– Можеби човештвото веќе дало најдобар одговор, бидејќи не треба да одиме подалеку од старогрчката митологија и книжевност, каде што Танатос (како персонификација на смртта) и Хипнос (како персонификација на сонот) се претставени како близнаци. Тоа што ме интересираше во романов, не беше односот меѓу човекот и сонот, туку како сонувачот е доживеан од оние што го сведочат додека спие. Оттука произлегоа сите аналогии. Навистина сметам дека во тој миг сме истовремено присутни, но и исчезнати, нешто како што е присутен и одамна исчезнат и античкиот град Помпеја. Што се однесува до мене, сонот е пределот од кој многу често црпам инспирација, моите соништа ги памтам долго и понекогаш размислувајќи за делата што треба да ги пишувам, размислувам и за одамна сонувани настани, па ги спојувам двете искуства. Соништата за мене се нешто сосема живо, еден друг вид постоење, додека истовремено, на одреден начин, сме отсутни или исчезнати од стварноста.
Кои се ноќите кога заспивавме во Помпеја? Мирните ноќи на Каја и на Антон, кога телата наликуваат на гипсени фигури, непоместливи и тивки, смирени, безгласни, на изглед вечно скаменети, запрепастувачки спокојни, погалени само од нечиј поглед и од природна светлина?
– Не само ноќите во кои наликуваме на гипсени фигури, туку и ноќите во кои сме жив дел сред урнатините на едно одамна заборавено и закопано минато. Како и во другите мои романи, така и овде најпрво дојде насловот, метафората, а дури потоа и приказната. Иако долго размислував дали да употребам омнисцентен наратор во трето лице, на крајот се наметна делот „кога заспивавме“ од насловот, па сфатив дека е пресудно приказната да биде интимна, раскажана во прво лице и дека мора секој да го изнесе своето гледиште. Секој од нараторите има своја Помпеја, односно начин на кој ја гледа трагичната случка од сопствениот живот, преку призмата на несреќната случка со античкиот град и неговото повторно пронаоѓање.
Секој од нараторите има своја Помпеја, односно начин на кој ја гледа трагичната случка од сопствениот живот, преку призмата на несреќната случка со античкиот град и неговото повторно пронаоѓање, појаснува Стојановски
Книгата е спој од две различни гледишта… Колку работите можат да бидат различни кога се раскажуваат од две различни перспективи, од две лица?
– Се разбира дека секое индивидуално доживување на одреден настан му дава сосема различна природа на самиот настан. Во двата дела посветени на Кристијан и на Каја, на кои им е отстапен најголем простор во романот, ме интересираше како тие ќе гледаат на несреќата што им се случила, како ќе се проектира отсуството на Антон или неодредената вистина во нивните животи. Сакав да откријам како ќе им се развиваат меѓусебните односи, како и односите со луѓето што на одреден начин се поврзани со споменот на Антон. Но суштинско во романот ми беше прашањето на природата на вистината. Сето тоа поентира во најкраткиот дел од романот, кој е всушност трета перспектива, односно раскажан од трет лик – госпоѓа Новицка. Ова гледиште на крајот од романот треба да ни укаже дека, во одреден миг, вистината и реалноста што ни биле на толку близок допир, лесно се претвораат во далечен и неразбирлив спомен. Она што цврсто сме го познавале и засведочиле еден ден може да стане тајна и за нас самите, каква што била и за сите други.
Смешно ли е навистина колку луѓето лесно се разидуваат?
– Ова во романот го изјавува Каја, а се однесува на најдолгата врска што порано ја имал син ѝ. Сфаќа дека двајцата поранешни партнери по толку години минати во заедница, сега живеат речиси во паралелни светови. Колку и да сме го сметале некого за близок, без оглед дали станува збор за партнерство или за пријателство, темелите не се секогаш поставени во истата почва. Веројатно, секој темел е нестабилен и потребно е само малку за да се разниша, па урнатината да го преклопи сето минато и да го претвори во историја. Во таа смисла, навистина е лесно, па дури и смешно колку малку е потребно за да се претвориме во целосен странец. Некогаш самите избираме да станеме тоа, а некогаш другите нѐ претвораат во таков. Минатото е сеприсутно, но којзнае дали се исти нештата што нѐ сврзуваат со него.
Велите: „Најстрашно е кога нема кому да му ја префрлиш вината“…
– Тоа го сфаќа Каја кога се обидува да го оправда отсуството на целосно објаснување за сето она што ѝ се случува во животот. И веднаш потоа изјавува дека во таков случај, „лесно е да обвиниш секого, исто како и да не обвиниш никого“. Тоа е почетокот на нејзината фрустрација, немањето кого да го обвини, незнаењето дали некој воопшто може да се обвини. А тука повторно се враќаме кон споменатото живеење посипано со мрак. Сиот свет е соочен со мракот на неможноста секогаш да се најде вистинскиот виновник. А мачнината од тоа ја прелеваме во секого околу нас.
Ситните делчиња од секојдневието, како пронајденото крилце од пеперутката на Антон, носат големи значења со себе… Какво значење имаат ситните нешта во нашиот свет, во вашиот свет?
– Носат огромно значење за мене, а бидејќи и пишувањето го сметам за црпење смисла од ситниците на кои налетуваме секојдневно, како и наоѓање смисла во навидум безначајните нешта, кои за краток миг ќе нѐ застанат и ќе нѐ замислат, сакам да ги кристализирам впечатоците што ми ги оставаат. Сметам дека токму најубавите мигови се оние кога се обидуваме да ги претвориме таквите впечатоци во зборови. Доколку сцените како оваа со пронајденото крило (која ми е една од најдрагите) успеат да добијат дополнително значење и да поттикнат нов начин на кој ќе се толкува целиот текст на романот, задоволството и уживањето како писател или како читател ми е уште поголемо, бидејќи на основното значење му се додава нов слој.
Каков ракопис спрема перото на Давор Стојановски периодов?
– Искрено, уште ме држи целото макотрпно искуство од работата на романот. Се чувствувам како штотуку да го завршив. За да продолжам да пишувам, колку што ми треба инспирација, толку ми е потребна и експирација, па периодов повеќе сум посветен на читањето и откривањето нови автори. Но без оглед на тоа што немам конкретна замисла во мигов, им се навраќам на некои стари идеи, па запишувам скици за нешто што, веројатно, ќе прерасне во роман, чија содржина и наслов сѐ уште не ми се познати. Но тука се некаде, во близина.
