Веста дека европскиот фонд „Еуримаж“ ја поддржал и првата грчко-македонска филмска копродукција „Зад стоговите сено“ во режија на младата грчка режисерка Асимина Проедроу, објавена во македонските медиуми во време на црна, бескрупулозна и повремено одвратна предизборна кампања, ги израдува сите љубители на седмата уметност. На културолошкото сиво секојдневие кај нас даде нов шмек, надеж дека нештата можат да се придвижат напред, поевропски, поддржани од семоќниот „Еуримаж“, институцијата што преку филмските копродукции треба да придонесе кон зближувањето на европските народи низ кинематографијата. Сепак, барем од македонска страна, некои прашања остануваат отворени, оптоварени низ долготрајната идеолошка затруеност на македонската кинематографија. Фашисти и комунисти, наши и нивни, Бугари/Германци и ние против нив, тие нѐ покоруваат, но ние се спасуваме, најчесто сами, но понекогаш и со помошта на братскиот српски народ или советската Црвена армија, се ослободуваме ние, но го ослободуваме и целиот свет. Така некако стојат работите на македонската страна, не знам како е кај Грците.
Насловот на копродукцијата „Зад стоговите сено“ ништо не ми кажува, цели наши генерации знаат само за „Црно семе“ на Кирил Ценевски и тоа е ракурсот низ кој се гледа на нашите грчки копродуценти. А нештата почнаа релативно мирољубиво и наивно… Првиот македонски филм „Фросина“ (Воислав Нановиќ – 1952 г.) требаше да биде некаква социјална драма, но вкусот на војната во филмот доведе до трагедија на едно семејство и една мајка, за сето тоа да заврши со ролјата на окупаторот, секогаш „виновен за сите наши лични и семејни несреќи“. Потоа дојде маестралната „Волчја ноќ“ (Франце Штиглиц – 1955 г.) каде што окупаторот беше присутен, ние се боревме против него и успеавме да се спасиме, но тоа не беше апологија на нашето битие и национ, туку борба на шепа млади луѓе за нивното физичко опстојување, мала група што се бореше против посилниот и повеќебројниот непријател, а вистинската војна, армиите и другото беа некаде на фонот на збиднувањата. Симпатиите на сите беа на страната на послабиот, малата борбена група, како што е секаде, во целиот свет.
Потоа нѐ изненади Рули Османли. Слатко се изнасмеавме на комедијата „Мирно лето“ (1961 г.), ослободени од сите омразени Бугари и Германци, за да уживаме во слободата и убавините на Охрид. Потоа Рули пак нѐ изненади со социјалната драма „Жед“ (1971 г.) кога разбравме дека во земјата не ни течат баш мед и млеко, како што нѐ убедуваа гласноговорниците од ЦК СКЈ, но патем, Рули ни кажа дека и ние не сме баш некој народ, цвеќе за мирисање, дека нѐ има и пресметливи и подли, па самите си ги носиме неволите и проблемите. Тогаш веќе стана јасно дека долго најавуваната „стопанска реформа“ од 1965 г., чиј главен творец и носител беше нашиот покоен претседател Киро Глигоров, тогаш „главниот реформатор“ на Титовата Југославија, претрпе целосен неуспех, видливо фијаско, проследено со крах на идеите на едно општество, моделирани во претходно водената војна и револуција.
Требаше да се бара непријател, а Германците и Бугарите веќе одамна беа потрошен, изексплоатиран материјал што ја заврши својата ролја. Некој се сети на Грците, потоа на Македонците од Беломорието и Егејот, семоќниот ЦК порача (или натрча на) сценарио, па младиот Кирил Ценевски се појави со идејата и сценариото за „Црно семе“ (1971 г.). Филмот е титлуван и на англиски, па секој нормален (ко)продуцент, ако сака да биде чесен, треба да ѝ го прикаже на режисерката Асимина Проедору при нејзината прва посета на Македонија, за да ѝ ја објасни нашата позиција по „грчкото прашање“. Таа ќе разбере веднаш за што се работи. Ретко некаде во некое дело може да се видат толку омраза, гнев и пркос, сето тоа проследено со обилна евтина идеологија и фиксација кон праведност, никогаш не сум видел толкава поделеност на наши и ваши, на чесни и злосторници, на патриоти и предавници и на којзнае уште какви не поделби. Филмот беше пречекан со воодушевување и од критиката и од публиката, но имаше и некои што ја изразуваа својата згрозеност од бруталноста на сцените и непомирливоста, бесчовечноста на идеологиите.
Тврдеа дека тоа не е рецепт за (со)животот во времето што доаѓа. Некој „генијален“ ЦК апаратчик, се сети дека филмот може да се кандидира за „оскар“, идејата беше прифатена со воодушевување, цела Македонија чекаше да види што ќе стане и, се разбира, не стана ништо. Денес се прашуваме дали имаше некој нормален во нашата Македонија и тогашната СФРЈ да помисли дека може да се добие „оскар“ во Америка, кога само дваесетина години пред тоа, Американците и Англичаните ги поддржаа грчките монархисти во борбата против комунистите, ги бомбардираа селата во северниот дел од Грција, дојде до егзодус на населението, за потоа да се воведе своевидна диктатура. И не само тоа, во филмот имаше толку многу омраза, толку многу зло и толку многу карикатурална идеологија, што западниот свет не беше подготвен да ги прифати како позиција на култура и идентитет.
Грчката култура не остана нема. Режисерот Тео Ангелопулос го сними неговиот феноменален филм „Патувачка дружина“ (1975 г.), каде што на еден поинаков начин ја обработи темата од Кирил Ценевски. Сѐ беше различно, но на крајот се доби впечаток дека Ангелопулос поевропски и поуметнички ја одработил задачата. Ангелопулос пред себе ја гледал трагедијата на еден народ со сите негови поделби, а Ценевски имал реминисценции од раскажувањата за Голи Оток, но сега префрлени на друг непријател – грчките монархисти.
„Рубљов“ (А. Тарковски 1966 г.) отвори нови визури за филмската уметност во светот, а кај нас уживавме во југословенскиот „црн бран“ и во режисерите од чешката школа. Во Македонија немаше никаков црн бран, за такво нешто немаше ниту човечки потенцијал, немаше ни лична храброст, но немаше ни општествени предуслови. Одново некакви полуинтелектуалци-апаратчици од семоќниот ЦК СКМ се сетија дека и ние можеме да имаме свој Рубљов, па некој се сети на богомилството, па дека попот Богомил бил од Богомила (демек бил наш!) и се донесе решение да направиме свој филм за оваа општествено-религиозна појава. Еден наш познат академик беше натоварен да го направи сценариото и оние што го виделе велат дека било добро склопено.
Арно ама, патот до пеколот е поплочен со добри намери, а екипата на познатиот и сега многу извикан (негативно) филм „Јад“ (К. Ценевски – 1975 г.) навистина го доживеа својот животен пекол. Прво се спротивстави црквата, затоа што богомилството е дуалистичка религија, тоа е ерес на монотеистичното христијанство и е гонето насекаде низ Европа, од православните и најмногу од католиците. Згора на сѐ, богомилите се сметаат за родоначалници, носители на доброволната исламизација на целиот Балкан. Почитуваниот академик се повлече, па сценариото го доработи младиот Кирил Ценевски, ставајќи се во ролја на сценарист и режисер. Потоа се замеша и државата, се отворија старите бугарски рани, па се разбра дека Бугарите не се само фашисти, ами во времето на нивниот цар Петар (912-970 г.), кој владеел и со Македонија, се формирало богомилството, па така тоа му доаѓа некако бугарско.
Правило е дека кога во уметноста се замешуваат со своите совети црквата и државата, настанува трагедија. Тие имаат противположни интереси, а К. Ценевски не можеше, немаше сили да им се спротивстави, беше целосно зависен од нив. Конечно, кога се прикажа, „Јад“ беше тотално промашување. Одново убиства на браќа, татковци и синови, теории за наследната лоза, за крвта и плотта, сето презаситено со огромни количества омраза и насилство. Во една таква невидена врволица на луѓе и идеи, гледачите не разбраа кој е каде и кој што бара и сака. Ова беше тешка задача, тука немаше Германци и Бугари за да се определиме на правата страна, а Грците беа заборавени.
Македонските амбиции за „оскар“ се непресушни. По долги подготовки, беше снимен филмот „Трето полувреме“ (Д. Митровски – 2011 г.) на позната тема и објект. Бугарската окупација и фудбалски натпревар. Сценариото е засновано на вистински настан, но одново тука се јавува многу страсна идеологија, млака еротична љубов, идеализирани слики на нашите и брутални ликови на ненашите, сето преполно со измислици врз реалниот настан. Филмот со многу помпа замина за Лос Анџелес, ама од „оскарот“ ни трага ни глас. Критиките беа одмерени, но или ние не го разбираме светот или тој не нѐ разбира нас. Но некои од нас разбираат, а најдобрата критика за „Трето полувреме“ ја има напишано Виктор Канзуров во неделникот „Фокус“. Таму се гледа дека сепак и кај нас има некој што се разбира и од филм и од идеологија, а богами и од злобна, приземна шовинистичка пропаганда.
Моите пријатели во Америка се постари луѓе, речиси сите се учесници во Втората светска војна и во Корејската војна, а неколкумина и во Виетнамската, како пилоти или советници. Некаде таму во 1992-93 година, некои од преживеаните старци ме поканија на забава во клубот на ветераните, каде што меѓу другото, го гледавме германскиот филм „Подморница“ (1981 г.) од режисерот Волфганг Петерсен. Старите борци од Атлантикот и Пацификот, прекалени во борбите против германските подморници, со солзи на очите ја проследија несреќната судбина на нивните германски „непријатели“ и трагичниот крај на германската подморница.
Останав со впечатокот дека сите навиваа за Германците, сите сочувствуваа со нивната борбена трагедија и сите го оплакаа несреќниот крај на посадата на подморницата.
Ете, таков филм би сакал да сними грчката режисерка со европските пари, таму „Зад стоговите сено“ заедно да плачеме, да се смееме или тагуваме, најдобро би било заедно да му се радуваме на животот. Изборите ќе поминат, пак ќе победат „нашите“. Ние треба да продолжиме напред.
Владимир Перев
