Меѓу сѐ уште живите, незамаглени слики од матурската екскурзија пролетта 1971-та, низ териториите на Средна Европа, сега, додека го читам романот „Кафе Хиена“ на Јана Бењова, се издвојува онаа полноќната, кога нашиот автобус од Виена стигна во Братислава: сивите, еднообразни, заспани згради на социјалистичкиот нов град, вообичаени за тогашните престолнини на Варшавскиот блок. И во Скопје, но поради земјотресот, во тоа време со несмален работен елан се градеа зградите во населбата Карпош, дел од градската периферија, каде што само пред десетина години се простираа ниви и овоштарници.
Тогаш, во 1971-та (Бењова сѐ уште не беше родена), не можам да знам дали населбата во која нѐ сместија се викаше Петржалка, но го имав истиот впечаток како писателката за зачмаената новоградба. И келнерите и храната во зградата каде што бевме сместени (некаков младински дом) беа невпечатливи, безлични. Поминаа години, во разговорот во кафе-паузата на македонско-словачкиот собир, филозофот со топло срце Марек Дебњар ме демантира во однос на сивилото на братиславската населба. Во Петржалка, ми кажа Марек, зградите се колоритни, иако е вистина дека по улиците се среќаваат банди „палачинки“, како што ги именува Бењова: „Палачинките се почитувачи на култот на смртта. Голите черепи се ознака за некрофилијата… Косите на палачинките ќе добијат шанса дури под земјата. Тогаш првпат, несмело, како хартии ќе израснат од черепите“. Таквите кусоврати, набилдани, тетовирани момци со избричени глави и криминогено однесување се намножија последните децении по градовите на „обединета“ Европа, но и во Скопје. Во колективистичките навивачки легионери на тим или партија е неважно фудбалското или политичкото (не)знаење, единствено е важно дека си втопен во бандата, што ти дозволува „колективот“ да те амнестира од одговорноста поради покажаната бруталност и примитивност. Историјата е полна со трагични примери на дивеење на ордите „палачинки“, од стадионите и митинзите кон училиштата и домовите. Од чкртаниците по фасадите на зградите (што сѐ друго, а не графити), до јавното малтретирање на немоќните и слабите. Па некој после нека каже дека Хобсовото хомо хомини лупус ест не е точно.
Неприпадноста со „духот на времето“ и хулиганските навивачки колективи се судира со градот-градилиште чија топографија и психографија се менуваат секоја година, „… град што те принудува да се нафрлиш врз нешто, како што нешто се нафрлува врз тебе… бебиња плачат од некои прозорци, а сопругот, сопругата, родителите на децата и бебињата се задушуваат во собите со кабелска телевизија“. Среде урбаната агресија, ја препознаваме кај Бењова потребата на поединецот или на љубовната двојка наспроти хаосот да најде свој слободен интимен простор. Елза и Јан, главните ликови на „Кафе Хиена“, се таква двојка, нивната љубовна врска е проткаена со нежности и недоразбирања, но со дистанца кон светот на навивачките колективи. И љубовникот на Елза, Калисто Танзи, и покрај интензивноста на нивните телесни средби, останува осаменик, кентаур во сопственото возило среде опасната, аморфна пренаселеност на растечкиот град. Колку Бодлеровиот фланер (flaneur) би изгледал несмасно во урбаната џунгла на 21 век! Дури и кога шетаат низ градот, жителите „трчаат“ под постојан притисок на хронометарот. Нервозните осаменици во градот се грабат за слободниот простор низ загадениот простор и пренатрупаните со сообраќај улици. Кутриот фланер – дури и на тротоарите тешко се заобиколуваат паркираните автомобили!
А книгата? Сѐ уште ли умееме да талкаме низ неа, да се среќаваме, да се препознаваме?
