Сѐ уште не се завршени постапките за враќање од Албанија на 20 украдени икони од земјава, а не е финализиран ниту процесот за распределба на уметничките дела што се наоѓаат во дипломатско-конзуларните претставништва и во резиденцијалните објекти на поранешна Југославија низ светот
Враќањето на отуѓеното движно културно наследство, на вредните експонати што биле украдени и се изложени во голем дел од музеите во светот, но и позајмени или откупени и поставени во амбасадите и резиденцијалните објекти на државите (како што е примерот и со објектите од поранешната СФРЈ), без поговор секогаш привлекува големо внимание. Такви беа и информациите во медиумите за започната нова постапка за враќање на украденото богатство во дел од европските музеи, при што министрите за култура од 16-те германски сојузни држави во текот на март потпишаа и договор за реституција на десетици илјади непроценливи експонати. Во април повторно се актуализира и кампањата за враќање на мермерните скулптури и орнаменти од античкиот Акропол во Атина што се наоѓаат во Британскиот музеј. Што се однесува до враќањето на дел од македонското движно културно богатство изнесено во странство, во овој период сѐ уште не се завршени постапките за враќање од Албанија на 20 украдени икони, а не е финализиран ниту процесот за распределба на уметничките дела што се наоѓаат во дипломатско-конзуларните претставништва и во резиденцијалните објекти на поранешна Југославија низ светот.
На прашањето за текот на реституцијата на македонските икони, дел од нејзиното движно културно наследство што на незаконски начин е пренесено во Албанија, од Министерството за култура велат дека во соработка со Министерството за надворешни работи, со нашата амбасада во Тирана и со други надлежни институции, активно работат на тој процес.
– Деновиве, нашата амбасада во Тирана го актуализира барањето за враќање на иконите со допис до тамошното министерство за култура, предавајќи ја целокупната документација подготвена од нашето министерство за култура. За одговор околу досегашната постапка за реституција на незаконски изнесеното движно културно наследство – икони од Македонија што се наоѓаат во Албанија, се обративме и до Националниот центар за инвентаризација на Албанија – велат од Министерството за култура.
Дваесетте икони беа запленети во полициската акција „Икона“, која во текот на октомври 2013 година беше спроведена на територија на Албанија кога беа запленети голем број икони и црковни предмети. Во меѓусебна соработка меѓу надлежните органи од двете земји е утврдено дека иконите потекнуваат од цркви и манастири од земјава. Тие се составен дел на неколку збирки на икони: на збирката икони од црквата „Св. Атанасиј“, с. Долно Перово, општина Ресен припаѓаат пет икони, три на збирката икони од црквата „Св. Богородица“, с. Ѓавато, општина Битола, пет икони на црквата „Св. Атанасиј“, с. Селци, општина Струга, три икони ѝ припаѓаат на црквата „Св. Никола“ с. Радожда, општина Струга и три на црквата „Св. Богородица“, с. Буринец, општина Струга. Иконите се плод на богатата домашна иконописна традиција од 19 век и се карактеристични од аспект на националното културно наследство со историска, уметничка, културна и научна вредност. Тие се документирани и во посебниот „Регистар на евидентирани икони на територија на СРМ“ од 1987 година што се води во Националниот конзерваторски центар.
За случајот „Икона“ се водеше и кривична постапка во Судот на судскиот округ во Тирана. По правосилно завршената кривична постапка во Албанија, македонското Основното јавно обвинителство за гонење на организиран криминал и корупција и Министерството за правда побарале иконите, кои се наоѓаа на привремено чување во Националната галерија во Тирана, под контрола на тамошното Јавно обвинителство, да се вратат во земјава. Одговорено е негативно и иконите се задржани во Тирана.
– Во документите од Република Албанија е наведено дека иконите се наоѓаат во Министерството за култура на Албанија каде што се врши нивната регистрација и присвојување во рамките на извршувањето на судска одлука. Во меѓувреме македонската Управа за заштита на културното наследство донесе решенија со кое 20-те икони се утврдени како национално богатство на земјава. На тој начин, а почитувајќи ја и меѓународната легислатива по прашање на реституција и меѓународните конвенции, се обезбедени условите за барање реституција на иконите – информираат од Министерството за култура.
Валентино Димитровски, раководител на Одделението за движно културно наследство во Управата за заштита на културното наследство, како член на експертскиот тим за поделба на уметничките дела во дипломатско-конзуларните претставништва на поранешната СФРЈ од Република Македонија, посочуваjќи на досегашниот тек на нивната распределба со одржаните состаноци на тимот во периодот од 2003 до 2017 година, нагласува дека „не може со сигурност да го дефинира бројот на уметничките дела што со распределбата на експертската група досега ѝ припаѓаат на нашата држава“. Генерално, вели тој, бројот може да се определи според збирниот извештај од сите состаноци за кои има податоци, но таа бројка е приближна, иако реална. Од поранешните состаноци, според него, има само еден извештај од состанокот одржан во Белград во 2003 година, доставен од тогашниот македонски претставник, Златко Теодосиевски. Во списокот, кој го испрати Димитровски, се нoтирани 69 распределени уметнички дела што фигурираат во досегашните извештаи на експертскиот тим, од кои четири биле распределени пред 2003 година од резиденцијата во Париз и од амбасадата во Лондон. На состанокот одржан во Белград во ноември 2003 година се распределени дела од амбасадата во Тирана, од резиденцијата во Отава и од постојаната мисија на УНЕСКО во Париз. Првиот состанок на тимот на кој присуствувал Валентино Димитровски е одржан во мај во 2007 година во Љубљана кога е направена распределба на дела од амбасадите во Канбера, Мадрид, од генералниот конзулат во Торонто, од амбасадата и резиденцијата во Атина, од резиденцијата во Анкара и од амбасадата во Токио. Димитровски напоменува дека „проблем претставува бројот на делата распределени на состаноците пред 2007 година“.
– Имајќи предвид дека во таа деценија, од почетокот на работата на експертската група на почетокот до првиот состанок, на кој јас присуствував во 2007 година, имаше неколкугодишен застој, бројот на дотогаш распределените дела не е прецизен и јас не го знам, но не се работи за позначајна бројка. Што се однесува до преостанатиот дел од работата на групата, извесно е дека останува уште малку распределбата комплетно да се доврши. Имено, останаа уште мал број на дипломатско-конзуларни претставништва и тоа од помалку значајни држави (во смисла на фонд на уметнички дела), така што работата на распределбата на делата полека привршува – вели Димитровски.
Тој најави дека следниот состанок треба да биде одржан во Скопје, по што би требало да има и уште еден што, пак, ќе зависи од обемот на документацијата, која треба да биде подготвена од српското министерство за надворешни работи. Ова министерство, всушност, располага и со најголемиот број дипломатско-конзуларни објекти на поранешна Југославија.
– Што се однесува до работата на експертската група на кога сум нејзин член, можам да кажам дека таа е многу позитивна, стручна и колегијална, без никакви проблеми во своето работење. Се базира на два клучни критериума: потеклото на авторот од одредена поранешна република, сега сукцесор и временското потекло на делото од одредена република. На пример, делото може да е од македонски автор како што е Ордан Петлески, но истото тоа ѝ припаѓа на Хрватска бидејќи потекнува од таа средина и оттаму е дистрибуирано во странство. Врз основа на овие критериуми распределбата се одвива непречено и без поголем застој. Забавувањето на процесот се должи единствено од ажурното доставување на документација со фотографии од дипломатско-конзуларните објекти, што ја подготвува Министерството за надворешни работи на Србија преку својата дипломатска служба – вели Димитровски, истакнувајќи дека повеќето од распределените дела се веќе вратени во нашата држава.
Тие беа и презентирани на изложбата во „Мала станица“ при Националната галерија во Скопје во декември 2016 година. Тој континуирано присуствувал на состаноците одржувани од 2007 до 2017 година, освен во 2014 година во Загреб кога го заменувала, кустоската Маја Чанкуловска. Досега експертскиот тим распределил дела и од резиденциите на поранешната СФРЈ во Мексико Сити, Варшава, Њу Делхи, Бразилија, Истанбул, од конзулатите во Малме, Рим, од амбасадата и резиденцијата во Џакарта, амбасадата во Лима, од амбасадата и резиденцијата во Софија, од постојаната мисија при Обединетите нации во Њујорк, од амбасадите и резиденциите во Триполи и Каиро и др.
уште еден споменик на колонијалното минато
Европските музеи ќе мора да го вратат украденото наследство
Во февруари сојузната држава Баден-Виртемберг иницира враќање на суштеството и Библијата на Хендрик Витбоиј на поранешната колонија Намибија со што Германија и со оваа постапка потврдува дека покажува сериозен однос кон проблемот за реституцијата. Во овој контекст вреди да се спомене и Франција, односно ветувањето на нејзиниот претседател Емануел Макрон во 2017 година при посетата на Буркина Фасо дека ќе го врати африканското културно богатство што се наоѓа во француските музеи.
Во Германија, поточно во Берлин, е во тек подготовката за отворање на музејот „Хумболт форум“, кој се смета за уште еден споменик на колонијалното минато. Во него треба да биде сместена берлинската етнолошка колекција од најмалку 50.000 експонати однесени од Африка за време на колонијализмот.
Музеите во Германија не поседуваат само добра од германските колонии, туку и од колонии на другите европски нации, кои ги стекнале со откуп или ги добиле на поклон. Етнолошкиот музеј во Берлин ја поседува втората најголема колекција на бронза, која од Бенинското Царство ја однеле британските трупи. Поголема има единствено Британскиот музеј. Откако Нигерија упатила барање за враќање на бенинското богатство, Британскиот музеј одговорил дека е подготвен да го испрати, но само да го позајми. Ист е случајот и со лондонскиот Музеј на Викторија и Алберт од кој, по барање од Етиопија за враќање на накитот и ракописот од тврдината Магдала, одговориле дека се подготвени на долгорочно позајмување.
Во Белгија расправите за реституција се поттикнати од повторното отворање на реновираниот Кралски музеј во Средна Африка во Тервурен, во близината на Брисел. Новата поставка на музејот изграден во 19 век за да ја презентира белгиската присутност во Конго, Руанда и Бурунди, ветил „критички поглед“ на ерата на колонијализмот. Но од Конго стигнало отворено писмо во кое се бара враќање на уметничките дела тврдејќи дека интеркултурниот дијалог не може да се темели на некогашниот грабеж на колонијалистичките убијци. Музеите во Холандија ја презедоа иницијативата за дебатата за реституција на уметничките дела испраќајќи стручни лица во поранешните колонии и правејќи упатства за обработка на барањата за враќање на добрата. Во упатствата што ги изработиле музеите од Амстердам, Лејден и од Нијмеген бил ветен рок од една година за враќање на културното наследство чија реституција е одобрена. Со оглед на тоа дека сопственик на музејот е холандската влада, за потпишување на таквото одобрение директно е одговорен министерот за култура. Во Ријксмузеум во Амстердам се одлучиле на чекор подалеку, па така што нема да чекаат барања за враќање на добрата, туку самите ќе отвораат дијалози со поранешните колонии. Во 2017 година почнале истражување на потеклото на десет предмети меѓу кои се нашол и еден бронзен топ украсен со сребро и рубини, кој во 18 век го заплениле холандските трупи на подрачјето на Шри Ланка.
Потпишан документ што ќе ги осигури условите за реституција
Во Берлин, на состанокот во март годинава, министрите за култура на сојузните држави првпат и расправаа за реституција на културните добра отуѓени од некогашните колонии, а иако застапуваа идеолошки спротивставени страни, сепак е потпишан документ на осум страници, кој ја изразува намерата на Германија да се соочи со своето колонијалистичко минато.
– Сите луѓе би требало да имаат можност да се сретнат со богатата оставнина на своето културно наследство во изворната држава и во заедниците, да се занимаваат со неа и да ја остават во наследство на идните генерации. Неправдата, која се случила во текот на колонијалистичкиот период, и нејзините последици од кои некои се чувствуваат и денес, не смеат да бидат заборавени – напишал во предговорот на берлинскиот документ, претставникот на градот Хамбург.
Тој документ треба да ги осигури условите за реституција на артефактите што се наоѓаат во јавните збирки, а меѓу клучните негови точки е враќањето на човечките остатоци на кои „не им е место во музејот“. Било договорено, како што пренесоа новинските агенции, музеите и институциите во соработка со властите да спроведат истражувања и јавно да ги објават информациите за потеклото на експонатите што се вброени во збирките во текот на колонијалната ера, а исто така било предложено и основање на средишно тело за координација на барањата за враќање.
Во Грција, пак, претседателот на оваа земја, Прокопис Павлопулос барајќи од Велика Британија да ги „ослободи и врати“ познатите мермерни скулптури и орнаменти од античкиот Акропол во Атина го нарече Британскиот музеј нивен „мрачен затвор“. Познатиот спор за враќање на ова непроценливо богатство трае речиси 200 години, а Павлопулос во април вети дека скулптурите, кои британскиот дипломат сер Томас Брус ги однел во раните години на 19 век, ќе бидат вратени во музејот на Акропол. Нив лордот Брус ги зел во време кога Грција била под османлиска власт, а оваа држава меѓу другото поведе и кампања за враќање на скулптурите стари 2.500 години во 2009 година, откако е отворен музејот на Акропол. Британскиот музеј сѐ уште одбива да ги врати мермерните скулптури, со образложение дека сер Брус ги стекнал по легален пат од страна на Отоманската Империја.
