Ги познавам и „никадеприпадноста“ и копнежот по заедништво

Доколку мудро се пласира во светот, литературата е посилен наратив за колективното паметење на еден народ од самата историја. Се вели дека историјата ја пишуваат победниците. А литературата ја пишуваат губитниците, тие што ги паметат траумите, тие што не сакаат да се заборават жртвите. А Македонија има долга историја на трауми, вели Колбе

Кица Колбе, писателка

Во една ваша колумна зборувате за преселбата во Германија во осумдесеттите и велите: „Мајка ми секој викенд ми ги испраќаше од Скопје изданијата на весникот „Нова Македонија“ од изминатата недела…“ Задоволство е да ве имаме токму на страниците на овој весник… Нѐ читате ли и денес?

– Ми причинува радост што гостувам на страниците на весникот со кој ме поврзуваат убави спомени. Ве читав уште како студентка, во седумдесеттите. Затоа што во „Нова Македонија“ на културата ѝ се доделуваше голем простор. Од истите причини и денес ја следам вашата културна рубрика, особено прилогот ЛИК. Подоцна, како млада асистентка, во овој весник ги објавив моите први рецензии и есеи. А и откако се преселив во Германија, овој весник не ме заборави. Одвреме-навреме се објавуваше интервју со мене, но и мои прилози. Секако, за мене денес „Нова Македонија“ е длабоко поврзана со споменот на мојот починат брат, Наум Барџиев. Долго работеше во дескот на весникот, а од 1999 до 2001 беше главен и одговорен уредник.
Деновиве во нашите книжарници се најде вашиот нов, петти по ред, роман „Витезот и Византијката“ (издание на „Или-или“). Интересен и необичен избор на зборови за наслов…

– Насловот треба да ја разбранува фантазијата на читателот, како шифра и парадокс. Таков е насловот „Снегот во Казабланка“, имено, во Казабланка, градот во Мароко, Африка, речиси воопшто не врне снег. Уште помалку „столетен снег“, како во романот. Која е таа „Казабланка“ во која врне „столетен снег“, читателот ќе дознае кога ќе го прочита романот. И „Земја на бегалци“ има загадочен наслов. Бегалците, всушност, се бегалци затоа што немаат повеќе своја земја. „Земја на бегалци“ е шифра за светот во бегалските гета. Така и насловот „Витезот и Византијката“ е парадоксален. Асоцира на историски роман, а всушност е модерна приказна.
Издавачот „скржаво“ го најави романот, но објавениот мал извадок е навистина провокативен. Ќе чекате ли на промоција на романот, претпоставувам во некои подобри времиња, или ќе ни откриете за каква приказна станува збор?
– Настаните и личностите во приказната се целосно фикционални. Нарацијата е во голема мера интертекстуална, што го прави романот многу модерен. Мотиви од познати литературни дела, на пример, на Валтер Бенјамин, на Јохан Волфганг фон Гете, на Томас Ман или на Фјодор Достоевски стануваат, јасно или скриено, раскажувачки мотив. Приказната се развива многугласно, како мозаик на минатото. А таа форма одговара не само на непосредната потрага по вистината за несреќата во Венеција и по загадочниот „демонски двојник“ туку и на постојаното читање на „трагите“ од Византија на Западот, во Италија. Едно од прашањата во романот е: Можна ли е љубовта меѓу двајца млади во такво „минско поле“ од стереотипи, клишеа и митови?

Кои се Витезот и Византијката?
– Тие се главните ликови во приказната за неколкумина млади филозофи на Универзитетот во Бон. Тие се и симболи за двата дела на Европа – Западот и Балканот, но нивните прекари се и стереотипи. Центарот на малечкиот свет на докторандите е кабинетот на харизматичниот филозоф, професорот Симон фон Блументал. Миленик на професорот и на колегите е амбициозниот Даниел Клуге, кој поради својата верба во хуманизмот и научниот прогрес го добил прекарот Витез. Во летниот семестар 2004-та во тој малечок свет ненадејно се појавува една загадочна млада жена. Наталија Поленак има хрватско-српско, а делумно и руско потекло. Нејзиниот лик и животна приказна сведочат за чест феномен на Балканот, бегството од грдата сегашност во романтизираното минато. Еден од колегите ѝ го дава прекарот Византијката, за да ги опише нејзината безмерна гордост, луцидност и дарба за манипулација. Тие особини Западот им ги припишува стереотипно на Византијците. „Полемичката војна“ помеѓу Витезот и Византијката, која кулминира во несреќата во Венеција, не им дозволува вистински да се сретнат…

Кога го договаравме разговоров, ми рековте: „Откако го пуштив на пат (романот), ми недостига долгиот престој во неговиот имагинарен простор“. Ме замисли ова чувство, што точно сакавте да кажете?
– Можеби затоа што на овој ракопис работев, со големи паузи, од 2007 г. ликовите стануваа за мене сѐ повидливи. Последните две години интензивно ги преработив главните мотиви, затоа што со секој нов роман станувам многу самокритична. Во мигот кога му го испратив финалниот текст на издавачот Ненад Стевовиќ ме фати тага. Како кога се разделуваме од ближни луѓе! Ми беше жал што не сум повеќе со нив во имагинарниот простор на приказната. Ова мое чувство е присутно како наративен мотив во романот на англискиот писател Џон Фоулс, „Жената на францускиот офицер“. Тоа е магијата на романот што ја сакам и како читателка и како писателка. Од мигот кога ќе се отпечати романот, јас сум само негова читателка. А тој тогаш ми ги отвора како окна своите скришни места, насмевнувајќи ми се шеретски, кажувајќи ми дека знае многу повеќе од мене. Оти јас сум само запишувачот, а тој ја диктира приказната.

Во колумната што ја споменав на почетокот велите дека сте знаеле колку мајка ви ги сакала ритуалите на припадност, заедништво и присутност во мајчиниот јазик. Се чини, и вие ги практикувате истите ритуали?
– Да, така е! Темата на заедништвото и припадноста е присутна во сѐ што пишувам затоа што таа е и дел од мојот живот. Секако, јас сум бегалско дете, родена само три години по бегството на моите родители од Грција. Ги познавам и „никадеприпадноста“ и копнежот по заедништво и ритуалите на присутност во мојата прва татковина. Затоа што сега имам две татковини!

Како го практикувате ритуалот на припадноста, со оглед на далечината?
– Додека беа живи мајка ми и татко ми, особено во првите години по преселбата во Германија, со долги посети на Скопје во летото. И со писма до родителите двапати во неделата. Подоцна посетите станаа пократки, но почести, а најчести и најдолги беа телефонските разговори со мајка ми. Тоа беше мојот ритуал на присутност во нејзиниот живот, особено откако почина многу рано татко ми, а уште порано брат ми. Тогаш ѝ се јавував на мајка ми наутро, кога знаев дека го пие првото кафе. За да ѝ почне денот со чувството дека сум ја посетила. Далечината во егејскиот живот е траума. Го знаев тоа од моите баби. Затоа се обидував да ѝ дарам на мајка ми чувство дека сум постојано со неа, иако не бев постојано видливо до неа.

Многу често во вашето пишување е вашата мајка. Зошто?
– Од благодарност и од љубов! Од исто чувство на благодарност кон татко ми ја напишав мојата прва прозна книга, „Егејци“. Во неа ја раскажав неговата приказна на бегството. Мајка ми беше силна, харизматична личност. Умееше да ме поттикне и поткрепи, а од нејзината верба во нас, децата, ни растеа крилја. Мајка ми се радуваше на науката, на книгите. Ги знаеше имињата на сите филозофи чии книги постојано ги читав. Задоволство ѝ беше да ги слуша дискусиите со моите колеги и пријатели во младоста, кога тие доаѓаа кај нас, како: Горан Стефановски, Златко Лечевски, Васил Мицковски, Ѓунер Исмаил, Слободанка Марковска или Витомир Митевски. Нашата семејна куќа беше отворена за сите. Таа беше полна со дух, младост и животна радост.

Во истата колумна пишувате за вашата одлука пред повеќе години да не објавувате веќе во Македонија. Зошто се премисливте?
– Ме премисли чувството на вина по смртта на мајка ми во 2016 година. Ме врати во Македонија и во мајчиниот јазик работата на ракописот за романот „Земја на бегалци“. Вината е моето бегалско наследство. Наследената траума. Сега пишувам на мајчиниот јазик и во спомен на моите предци. Всушност, тоа е сушноста на литературата. Таа го „воскреснува“ минатиот живот. Таа го памети најдрагоценото, кое историјата го нивелира со својата општост. Литературата ги повикува ликовите, ги оживува пред нас изминатите животи. Секогаш кога пишувам за мајка ми, таа пак седи до мене.

Кога зборувате за Скопје, велите „дома“. Што претставува поимот дом за вас?
– „Дома“ во Скопје е споменот на моето детство и младоста, на моите родители, на брат ми, кој со години ме земаше и ме носеше на аеродромот. Кога почина во 2006 г., при секое слетување на скопскиот аеродром го гледав неговиот лик. Меѓу тие што ги чекаа патниците, на паркингот. Но македонското „дома“ е постојано присутно кога пишувам. Особено сега, кога ја пишувам мојата понеделничка колумна за „Дојче веле“. Јас тогаш разговарам, сочувствувам, разменувам сознанија со сите живи и починати што припаѓаат на мојата слика за Македонија. Тоа е моето најскапоцено искуство во пишувањето. „Домот“ за писателот, во симболичка смисла, е писмото. Но домот, во вистинската смисла, за мене е мојата фамилија во Германија. Дома е таму каде што се тие што чекаат на нас од љубов.

И кажете ни како ви поминува еден обичен „германски“ ден во нормални, но и сега во овие пандемиски услови?
– Во нормални услови наутро долго пијам кафе со маж ми додека тој појадува. Јас никогаш не појадувам. До пладне читам и пишувам, потоа одам на пазар на малечкиот плоштад зад аголот. Или се среќавам со пријатели во ресторанот на музејот „Лудвиг“. Потоа ја земаме внука ни од дневниот престој. Додека маж ми готви, јас играм во градината со внука ми. Притоа двете измислуваме приказни. Од тие приказни останаа живи неколку лика. Тие живеат во градината и се видливи само за внука ми и за мене. Токму овој ред на животот ми недостига во пандемијата.

Се интересирате за родовите проблематики во јазикот и во книжевноста. Од каде тој интерес, што го поттикна?
– Постојано се судирам со недефинирани состојби во македонската терминологија додека пишувам есеј, колумна или роман. Живеам во два јазика и две култури, можам да споредувам. Германската терминологија е многу прецизна. Не можам да се занимавам со филозофија со децении, а да не се потрудам да се именувам себеси. Затоа се обидувам да поттикнувам на размисла. И предлагам јазични решенија. Ме радува што некои се веќе прифатени. На пример, филозофина. Ама уште нема збор за жена што пишува романи.

Студиравте филозофија, работевте на Катедрата за естетика на Филозофскиот факултет во Скопје. Како да ја заменивте филозофијата со литературата и публицистиката, или можеби грешам?
– Не ја заменив филозофијата во целост со литературата. Ја заменив академската дејност со писателството. Најголемиот број од моите колумни се филозофски есеи. Академскиот живот, научната работа често се многу сувопарни. Во филозофијата ме интересираше естетиката. Ме обликуваше филозофијата на Теодор В. Адорно. Тој прво студирал филозофија во Франкфурт, а потоа композиција кај Албан Берг, во Виена. Компонирал до крајот на животот. Таа комбинација од уметност и филозофија ме привлече кај него. Отсекогаш ме привлекуваше уметноста. Не само литературата туку и сликарството и филмот. Во Германија го учев германскиот јазик читајќи ги во оригинал германските писатели. Тоа ме врати во прозата. Моите романи се многу повлијаени од германската романескна традиција. Првите две книги што ги купив во Германија беа „Мајсторот и Маргарита“ на Михаил Булгаков и прирачникот „Како се пишува роман?“. Всушност, смртта на татко ми во 1996 г. ја разбуди во мене писателската дарба. Речиси како завет, затоа што татко ми имаше дарба да раскажува измислени приказни. И беше вљубен во филмот, како и јас. Тој ми ја покажа уште во детството магијата на раскажувањето, која подоцна ја имав заборавено, заради мојата голема љубов за филозофијата. Иако првите стихови ги напишав на девет, првите нацрти за роман на 15, а првиот документаристички роман за егејските бегалци на 22 години. Една година потоа дипломирав на филозофија, станав асистентка по естетика на Филозофскиот факултет во Скопје, докторирав. И ја оставив прозата на страна. Сѐ до преселбата во Германија!

Сликате ли?
– Да, иако помалку изложувам.

Велите: „Литературното писмо, дури и кога е кревко и немо, е погласно од сите негаторски политики“. Колку литературата успева во таа своја мисија?
– Доколку мудро се пласира во светот, литературата е посилен наратив за колективното паметење на еден народ од самата историја. „Сто години самотија“ на Габриел Гарсија Маркс ја раскажува погласно и поживо историјата на Латинска Америка од сите историски книги. Се вели дека историјата ја пишуваат победниците. А литературата ја пишуваат губитниците, тие што ги паметат траумите, тие што не сакаат да се заборават жртвите. А Македонија има долга историја на трауми.

Често зборувате за бугарскиот ст(р)ав од македонско малцинство и поставувате прашање зошто Балканот не се менува. Па, зошто?
– Затоа што балканските народи не сакаат да ја прифатат одговорноста за себе. Затоа што најголемиот дел од нивните политичари имаат „авторитарен карактер“. Дифузниот, романтизиран, фанатичен и безвремен поим на нацијата на Балканот го има заземено местото на метафизичкиот апсолут, кому често му е потчинета и религијата. Тој е најскапоцениот идол на кој тие му се поклонуваат и поради кој ги мразат другите, дури и кога сите се православни народи. Затоа балканските народи не сакаат да созреат, да станат „полнолетни“, одговорни личности. Критичкото мислење, соочувањето со себе, емпатијата за другиот, за послабиот се особините на зрела личност. Многу балкански народи уште се наоѓаат во стадиумот на „колективна инфантилност“. Удобно е да се остане засекогаш дете, ама тоа е патологија. Затоа Балканот не се менува.