Ретрокино
Постои нешто длабоко вознемирувачко во хорор што не се потпира на ефекти, крв и врева, туку на атмосфера, тишина и архетипски стравови. Токму затоа „Пеперутка“ („Leptirica“), телевизискиот филм на Ѓорѓе Кадијевиќ од 1973 година, и денес ја задржува својата култна моќ. Краток, едноставен, но неверојатно ефективен, овој филм успеа да го дефинира регионалниот фолклорен хорор и да создаде сцени што генерации гледачи ги паметат со трепет.
„Пеперутка“ ја користи приказната од романот „Преображење“ на Милован Глишиќ – еден вид српски Лавкрафт, ако може така да се каже – и ја претвора во минималистичка, селска хорор-поема. Селото Заражње, со своите дрвени колиби и магливи шумски патчиња, изгледа како место што постои надвор од времето. Меланхолијата во секој кадар создава чувство дека селаните живеат опкружени со нешто старо, нешто темно, нешто што одамна ги набљудува од сенките. Кадијевиќ тука не гради страв преку сцени со нагло преплашување, туку преку напнато тивки моменти, преку звукот на ветерот, тропкањето на воденичниот камен и вознемирувачката музичка подлога, која веќе сама по себе е доволна да ја замрзне крвта.
Најпознатиот момент – појавата на жената вампир во воденицата – веќе е легенда на балканскиот хорор. Она што ја прави толку иконична не е сложеност на маската, туку нејзината обичност. Вампирот не личи на класичните западни вампири: тоа е човечко суштество, но сепак, животинско, нешто што потекнува од фолклор, не од Холивуд. Крикот, лицето, начинот на движење – сè е длабоко непријатно затоа што е невообичаено, а токму тоа му дава автентичен, архаичен страв.
Во основата на филмот постои и една вистински чувствителна нишка: љубовната приказна помеѓу Страхиња (Петар Божовиќ) и Радојка (Мирјана Николиќ), двајца млади што се борат против строгите правила на селската заедница. Овие моменти му даваат човечка топлина на хоророт, но и ја продлабочуваат трагичноста на приказната. Сцените со селаните, со нивните суеверија и колективни хистерии, носат и мрачно-хумористичен тон, како да се присутни и трагедијата и комичноста на светот, кој не може да разбере што го демне од мракот. Затоа финалето на филмот, иако кратко и отворено, има моќ да остави долготраен трепет – токму затоа што не објаснува, туку вознемирува.
„Пеперутка“ во контекст на југословенскиот хорор: што ја издвојува од другите
Југословенската кинематографија, иако богата во многу жанрови, не изобилува со хорори. Но оние што постојат се интересни, амбициозни и влијателни. Во овој контекст, „Пеперутка“ се издвојува по неколку основи:
Фолклорниот корен
Филмови како „Светлосечач“ (1965) или „Вариола вера“ (1982) се потпираат на психолошки и социјални хорори, но не и на легенди. „Пеперутка“ е уникатна затоа што извира од народните верувања и ги оживува вампирските митови што постоеле на Балканот долго пред западниот вампир од поп-културата да стане доминантен.
Естетиката на едноставниот страв
Додека „Избавител“ (1976) на Кривочек гради хорор преку алегорија и театралност, „Пеперутка“ оди во спротивен правец: минимализам, селски пејзажи, темни дрвени ентериери. Таа нуди нешто сурово, нешто што личи дека може да се случи токму „во соседното село“.
Телевизиски формат, киновлијание
Иако направен за телевизија, моќта на овој филм е поголема од повеќето кинохорори од регионот. Тоа го прави овој филм своевиден феномен – краток филм што остави голема сенка.
Иконичниот монструм
Во „Избавител“ чудовиштето е симболичен стаорец манипулатор; во „Вариеола вера“ непријателот е болест. Но во „Пеперутка“ тоа е вампир со лице што не го забораваш никогаш.
Како „Пеперутка“ стана интернет-мим и културен феномен
Во последните две децении, филмот доживеа втор живот — овој пат на интернет. Најпрво преку „Јутјуб, каде што младите генерации случајно го открија и беа воодушевени колку успева да биде страшен со минимални средства. Но вистинскиот момент на дигитална бесмртност се случи кога појавата на вампирот (Пеперутката) во воденицата – со неговиот карактеристичен крик и гротескно лице почна да циркулира како мим, реакциска слика и гиф.
Постојат неколку причини за ова културно воскреснување
Естетика што совршено одговара на мим-културата. Лицето на Пеперутката е доволно апстрактно, доволно урнебесно и доволно страшно за да стане идеално за хумористични контексти.
Комбинацијата од страв и носталгија. Многу генерации го гледале филмот како деца на телевизија и биле преплашени. Кога истото лице денес се појавува на интернет, тие реакции се преплетуваат со носталгичен хумор.
Универзалност на фолклорното чудовиште. Не мораш да си од Балканот за да те вознемири ваков лик. Тоа изгледа како нешто што би го измислил кој било народ во кој постои стравопочит кон шумите.
Малку култност, малку иронија, многу шарм. Како што западниот интернет ја реобмисли серијата „Гускини стапчиња“ или B-производствата од 80-тите, така и „Пеперутка“ стана оној чуден мал хорор што изгледа старо, чудно и незаборавно – идеален за вирални шеги.
Денес, „Пеперутка“ е еден од ретките балкански хорор-симболи што живее со иста сила и во мим-културата и во академските разговори за жанровски филм.
Заклучок
Иако се поминати 50 години, „Пеперутка“ останува култна точка на балканскиот жанровски филм. Неговата едноставност, фолклорната основа и уникатниот визуелен идентитет му даваат нешто што ниту еден современ хорор не може да го одглуми: автентичност. Тоа е хорор што не изгледа како производ – изгледа како легенда што оживеала. И ако во 1973 г. ги плашеше гледачите пред ТВ-екраните, денес живее и како интернет-икона, докажувајќи дека вистинскиот хорор не старее – само ја менува формата и публиката.
