Во чест на иранскиот актер што ја играше главната улога во „Вкусот на црешата“
Веста за неодамнешната смрт на иранскиот актер Хомајун Ершади растажи многу срца. Затоа оваа рецензија ќе биде нежна почит за неговиот лик и дело, без непотребни украси и разиграни бои бидејќи оваа вест носи тежина. Хомајун Ершади беше еден од оние актери што не бараа светлина, туку сами ја создаваа. Неговиот поглед имаше смирен отсјај, кој го поврзуваше реалното со тивката внатрешна драма. Иранската кинематографија, богата со минимализам и духовна акустика, со него доби лице што умееше да зборува и кога молчи. Токму затоа режисери како Абас Киаростами го почувствуваа како природен проводник на она што иранските филмови го носат во својата срцевина: човечност со малку зборови и многу внатрешен простор.
Во тој простор никна и „Вкусот на црешата“, филм што не се гледа туку се чувствува, како тивок чекор по суво земјиште. Ершади, во улога на господин Бади, со самото негово појавување, внесува чувство на возвишен немир и мистериозност. Неговата потрага по некој што ќе му помогне да го затвори својот последен круг е во исто време и драматично опиплива и сосема разлеана, како патека што исчезнува на работ на ридот. Тој никогаш не глуми очај. Глуми умор. А уморот е многу потежок.
Киаростами го користи Ершади како тивка нишка што е мост кон неговите идеи. Секој негов поглед, секое мало двоумење, секоја реченица што ја изговара како да се плаши да не направи бран во тишината, ни го отвора централното прашање на филмот: што останува кога човекот ќе престане да верува дека има нешто вредно во утрешниот ден? Камерата ги следи неговите возења низ прашливи патишта, а тие патишта, со него зад воланот, стануваат мапа на душевни пукнатини. Неговата игра е без остри рабови; тој не се бори со филмот, туку го дише рамномерно, оставајќи ни го вкусот на неизговореното долго да нѐ мачи.
Убавината на „Вкусот на црешата“ е што не нè убедува во ништо. Нè води покрај човек што се обидува да донесе последна одлука, а Ершади нè тера да се навалиме нанапред и да слушаме внимателно. Во тие мигови филмот станува нешто повеќе од приказна: станува патување во кое гледачот мора да биде соучесник. Сето тоа функционира затоа што Ершади го носи товарот со достоинствена едноставност, како некој што одамна престанал да трча, но сè уште знае како да стои исправен.
Хомајун Ершади беше редок актер што никогаш не се обидуваше да ја надглуми тишината. Тој ја разбираше како партнер на приказната, а не како празнина што треба да се пополни. Иранската кинематографија, со својот нагласок на внатрешни пејзажи и морални крстосници, токму во него пронајде лице што може да зборува со минимални гестови, лице што може да издржи крупен план без да се скрши. Неговата појава го внесуваше чувството дека гледаме човек што навистина постои, а не некој што го игра животот.
„Вкусот на црешата“ ја користи оваа тивка аура за да постави едно од најмистериозните човечки прашања: што нè задржува на овој свет, а што нè тера да се одврземе? Животот тука не е опишан со големи зборови. Киаростами го прикажува како низа ситни чекори, гласови од работници, светлина што се менува, земја што се рони под тркалата. Смртта, пак, не е сенка што лебди, туку можност што Бади ја врти во рацете како неподвижен камен што сака да го разбере. Ершади го носи тоа двоумење со тивка дисциплина. Понекогаш изгледа како човек што молчи за да не ја исплаши сопствената мисла. Понекогаш изгледа како да му се слошило од тежината на одлуката. Никогаш не е театрален. Никогаш не ја користи болката како украс. Сето тоа ја прави неговата игра толку човечка.
Во вечниот судир меѓу животот и смртта, „Вкусот на црешата“ не нуди расветлување туку уште прашања. Ни дозволува да го набљудуваме човекот што веќе не се надева на одговор, но се надева на сведок. Токму во таа потреба од сведок, од некој што ќе го разбере, Ершади потонува длабоко, правејќи од неговата интерпретација нешто што стои на граница меѓу игра и исповед. Начинот на кој зборува со минувачите, начинот на кој се задржува на едно лице малку подолго од вообичаено, создава чувство дека Бади не го бара само човекот што ќе му помогне во последната работа. Тој бара доказ дека светот сè уште е тука, колку и да му станал неподносливо тежок.
Затоа неговата улога е клучна не само за филмот туку и за поширокиот контекст на иранската уметност. Таа улога ја спојува егзистенцијалната празнина со човечката потреба за контакт. Во неговото присуство се среќаваат смислата на надежта и вечниот порив. Тоа е ретка комбинација што само малкумина актери умеат да ја носат со таква чистота.
И денес, кога го испраќаме Хомајун Ершади, „Вкусот на црешата“ е антологиско писмо оставено за гледачите од него. Во тоа писмо се чита движење од сомнеж до мир, од очај до тивка прифатеност. Се чита гласот на актер што знаеше дека најсилните приказни не се раскажуваат со бука, туку со внимателна тишина. И токму во таа тишина неговото наследство останува живо.
Конечно, она што го прави овој филм живо наследство е токму неговата тивка сила. Токму Ершади остави лик што не старее, не избледува и не се раздвојува од гледачот.
Филмот што остана буден до последниот кадар
„Вкусот на црешата“ е еден од оние филмови што ја менуваат историјата тивко, но трајно. Во 1997 година ја освои највисоката награда во Кан, „Златната палма“, што беше огромен момент за иранската кинематографија. Со таа победа, светската публика конечно погледна кон Техеран со внимание. Филмот доби и многу други меѓународни признанија, но токму „Златната палма“ останува неговиот печат на вечноста.
Хомајун Ершади, пак, не беше актер што живееше од награди. Тој најмногу беше пофален за својата скромност, својата изразена способност да ја носи улогата без да ја преоптоварува и, конечно, за незаборавната интерпретација во овој филм. Иако не стекна големи индивидуални награди, неговата игра често беше наведувана како пример за минималистичка актерска суптилност. Во меѓународните кругови ја доби репутацијата на човек што може да го претвори обичниот поглед во драматичен чин. Тоа е почест што не се мери со трофеи.
А последната сцена на филмот? Таа е еден од најдискутираните киномигови на модерната епоха. Кога по мрачната, речиси гробна тишина, камерата одеднаш преминува во документарен, полураспаднат дигитален запис каде што гледаме екипа како снима, како актерите се смеат, каде што самата реалност ја влече приказната од местото на смртта. Киаростами намерно ја руши илузијата. Тој ја отвора вратата кон едно многу едноставно, но длабоко значење: животот продолжува. Светот не завршува со една одлука, ниту со еден човек, ниту со една сцена. Самиот филм ни покажува дека уметноста и животот се две страни на истата камера. Тој прекин е како нежно потчукнување по рамото, потсетник дека и во најголемата темнина има некој што стои од другата страна на објективот.
Токму затоа, улогата на Ершади и финалниот кадар остануваат врежани како пар што не се дели: човек што никогаш не замина и филм што ја отвора тишината за да покаже дека постои светлина.
