Рецензија
Како редок пример на фолклорен хорор што ја гради својата приказна врз документирана историја, „Ѓаволската бања“ ја користи атмосферата на алпските села од 18 век за да создаде мрачна нишка, која полека се впива во секојдневието, тишината и во рутината. Ова не е приказна за демони и проклетства, туку за нешто многу пострашно: реалноста. Заснован на вистински случаи од период кога женската болка често била толкувана како грев, филмот нè внесува во свет во кој депресијата не постоела како поим, а страдањето се доживувало како духовна слабост.
Ова е филм што не се плаши да покаже што се случува кога човекот е заробен меѓу религиски догми, патријархални правила и внатрешен мрак без име. И тоа го прави со визуелна убавина што прободува, со автентичност што боли и со тишина што одекнува како најстрашниот крик што никогаш не сте го слушнале.
Режисерскиот тандем Вероника Франц и Северин Фиала, познати по „Добра ноќ мамо“ и „Ложата“, го дава своето најзрело филмско дело – но не затоа што изобилува со ефекти туку затоа што разобличува историски вистини што не сме ги чуле досега.
Во „Ѓаволската бања“ тие ја следат приказната на Агата, млада жена што се мажи со надеж дека ќе започне мирен живот, далеку од домот во кој не се чувствувала сакана. Но веднаш по свадбата се наѕира нешто пострашно: уредените ритуали, строгиот морален код, дистанцираната интимност меѓу младенците и непишаните правила, кои секоја „идеална“ селска слика ја претвораат во кафез.
Нејзиниот сопруг, вреден, грижлив, но емотивно недостапен, ја гледа како сопруга што треба да се вклопи во машинеријата на селскиот живот, а не како личност што треба да ја љуби. Така започнува нејзиното пропаѓање: не како драматичен пад, туку како бавно исчезнување.
Филмот внимателно, речиси ритуално, го следи секојдневието на Агата. Таа чисти, шие, готви, ги следи задачите на домаќинка, учи како да биде примерна сопруга и се обидува да се вклопи во селската заедница. Но ништо не оди лесно.
Во тој свет, секој поглед има тежина: жените ја набљудуваат, мажите ја судат, свештеникот ја опоменува. А Агата, несвесна за самата себе, одамна почнала да се дави во мрачни мисли.
Нејзината неспособност да почувствува радост, да се поврзе со сопругот, да најде мир во религијата или во заедницата, се претвора во притисок што ја наведува да бара спас таму каде што не може да го најде. Сцени како ноќното шетање низ шумата, тивкото гледање на сопствениот одраз во вода, повторливите домашни обврски, создаваат чувство дека времето престанало да постои – останало само внатрешното ехо што вреска за помош.
Филмот суптилно покажува како Агата се обидува да најде утеха во исповедта, во советите на свештеникот, во религиските ритуали, но наместо да добие разбирање, добива казни и дополнителна вина.
Пресвртниот момент не е нагло откритие, туку постепено созревање на очајот – кога Агата сфаќа дека единствениот начин да ја прекине својата агонија е да предизвика сопствен крај преку чин што општеството го казнува со смрт. Овој историски феномен, познат и документиран во историјата, станува срцето на филмот: како системот ја турка жена во злосторство само за да може да умре „спасена“.
Филмот гради хорор преку ритам. Долги кадри со минимално движење. Тишина што тежи. Непостојано присутно чувство дека невидливо зло не демне однадвор, туку однатре.
Звукот е инструмент: малите шумови од везењето, каменот што пука под чевлите, звук на масло што врие, на дрво што чкрипи. Сето тоа е директен прозорец во распаѓањето на психата.
Нема музичка партитура – само природата, која во овој филм не е утеха, туку страв.
Еден од најсилните коментари на филмот е начинот на кој ги прикажува институциите од тој период. Свештеникот е љубезен, но слеп. Мажите се авторитети, но неспособни да препознаат болка. Жените ја следат традицијата и преку неа ја репродуцираат истата суровост што ги заробувала нивните мајки.
Во тој затворен систем, Агата не може да ја објасни својата болка – затоа што јазикот за тоа не постои.
Кулминацијата не е шокантна затоа што покажува насилство, туку затоа што е неизбежна. Дури и кога Агата го прави последниот чекор, филмот ја задржува студената дистанца на документарен запис. Не осудува, не оправдува – покажува. И токму затоа, боли.
Естетски, филмот е неверојатно впечатлив. Со придушени тонови, природно осветлување и предаденост на автентичноста, директорот на фотографија Мартин Гшлахт создава визуелен јазик што истовремено е документарен и морничаво поетичен. Тој свет не е украс, туку елипса што го исцртува хоророт од секојдневието – од звукот на дрвените подови, од мртвата земја, од погледите на соседите, кои никогаш не слушаат, но секогаш судат. Во средината на тоа, актерката Ања Плашч (толкувајќи ја улогата на Агнес) дава една од најсуптилните и најмоќни женски изведби во последниве години; без големи дијалози, но со лице што кажува повеќе од кој било монолог.
Ања Плашч со минимални движења и суптилни гестови претвора едноставен лик во сложена психолошка студија. Нејзината внатрешна борба е толку автентично прикажана што понекогаш изгледа речиси опасно реална.
Споредната актерска екипа – соседите, сопругот Волф (Дејвид Шајд), свештеникот (Рајнхолд Фелсингер) – ја исполнува сликата на свет во кој секој мисли дека е праведен, а всушност сите придонесуваат за трагедијата.
„Ѓаволската бања“ не остана незабележан ниту на светската фестивалска мапа. Филмот освои престижни награди од „Ситгес“, каде што беше прогласен за најдобар филм, до Берлинскиот фестивал, каде што доби Сребрена мечка за извонреден уметнички придонес. Национално, на австриските филмски награди, освои дури осум признанија, меѓу кои најдобар филм и најдобри актерки во главна и споредна улога. Костимографијата, фотографијата и визуелниот концепт исто така се наградени на повеќе европски фестивали, а Австрија го номинираше филмот и за „Оскар“ во категоријата најдобар меѓународен филм – знак дека станува збор за еден од најзначајните европски филмови во 2024 година.
Кога „Ѓаволската бања“ ќе се спореди со претходните две големи остварувања на Франц и Фиала – „Добра ноќ мамо“ и „Ложата“ – се гледа јасна еволуција, но и доследност во нивниот интерес кон човечката психа и затворените системи од кои нема бегство.
„Добра ноќ мамо“ беше нивниот пробивен момент – филм што собра меѓународни признанија, неколку фестивалски награди и репутација за шокантно оригинален хорор со длабока психолошка структура. „Ложата“, пак, ја прошири нивната видливост и ја потврди нивната умешност во градењето студена, клаустрофобична атмосфера, иако не го достигна нивото на нивниот дебитантски хит.
„Ѓаволската бања“ стои како најзрелиот, најкомплексен и најнаградуван филм од нивниот опус. Додека „Добра ноќ мамо“ се потпираше на митот за мајчинството и затвореноста, а „Ложата“ на студената празнина на современата изолација, „Ѓаволската бања“ оди чекор подлабоко: ја обработува историјата не како архаичен контекст, туку како хорор што преживеал до денес – хорор на ништовност, религиозен притисок и женска незаштитеност. Ако првите два филма ги дефинираа како автори на интензивен психолошки жанр, овој филм ги воздигнува како режисери што знаат да создадат хорор што е еднакво културолошки важен и емотивно разорувачки.
„Ѓаволската бања“ е филм што останува со тебе долго по крајот. Тоа е историски фолклорен хорор што не се плаши да биде реалистичен, брутално искрен и неподносливо тивок. Не нуди катарза, не нуди утеха – нуди вистина.
А вистината е дека најстрашните приказни се оние што навистина се случиле.
