Филмска анализа
Во раните седумдесетти години, Стенли Кјубрик стоеше на самиот врв на филмската уметност – место резервирано за автори што суштински го трансформирале медиумот. По „Доктор Стрејнџлов“, „Одисеја 2001“ и „Пеколен портокал“, тој веќе не беше само режисер; беше мит, енигма, институција што секој нов филм го претвора во културен настан. Во таа фаза, Кјубрик повеќепати и амбициозно се обидуваше да го екранизира животот на Наполеон – проект за кој подготвуваше енциклопедиски истражувања, локациски сесии и обемни кастинзи. Кога овој епски сон конечно се распадна поради финансиски и продукциски пречки, тој го насочи својот интелектуален полет кон нешто што на прв поглед изгледаше поинтимно и „помало“: адаптацијата на романот „The Luck of Barry Lyndon“. Но токму од тие остатоци на нереализираната наполеонска мегаломанија, Кјубрик го создаде својот најнежен и најсовршено искомпониран филм.
Снимен во Ирска, со Рајан О’Нил и Мариса Беренсон во централните улоги, „Бери Линдон“ (Berry Lyndon) функционира како студија за амбицијата, илузиите на класната мобилност и кревкоста на човечката морална структура. О’Нил, често потценет поради својата навидум површна шармантност, овде станува празно платно врз кое Кјубрик го исцртува ликот на човекот што постојано се самоконструира. Беренсон, нагласено елегантна и дистанцирана како порцеланска фигура, го носи товарот на аристократската резигнација и претставува тивок контрапункт на беспомошната амбиција на нејзиниот сопруг.
„Бери Линдон“, веројатно, е најстатичниот и во истата мера најрадикален филм на Кјубрик. Наместо да го оживее 18 век со современа динамика, тој го сведува на состојба на застој – како фреска што одбива да се одлепи од ѕидот. Во соработка со директорот на фотографија, Џон Алкот, воспоставува строг принцип: снимање исклучиво со природно светло. Само сонце. Само свеќи. Само сенки што треперат. За оваа цел Кјубрик ги користи уникатните објективи „зајс“ развиени за аполо-мисиите на НАСА – технологија пренасочена од космосот кон историјата. Резултатот е визуелна архитектура каква што филмот дотогаш не познаваше: не стилизација, ами вистински документ на исчезнат универзум на светлина – поглед во епоха што денес е речиси невозможно да се реконструира.
Бавното движење на камерата, композициите што наликуваат на галериски експонати и суптилните промени во рамката создаваат впечаток дека гледаме серија од живи портрети – ликови заробени во сопствената судбина, прекрасни но немоќни.
Музиката има суштинска драматуршка улога. Хендловата „Sarabande“ станува ритамот на подемот и падот на Бери, а Шубертовите теми внесуваат трепетливост во светот обликуван со строга естетска дисциплина. За разлика од другите филмови на Кјубрик, каде што звукот знае да биде ироничен, саркастичен или емоционално експлозивен, тука музиката се позиционира како свесен набљудувач – мудар глас што ја знае вистината многу пред ликовите конечно да ја осознаат.
Наративот е истовремено архетипски и антихеројски. Бери, човек со скромно потекло, се искачува во свет што никогаш не го прифаќа целосно. Неговата трагедија не произлегува од злонамерност, туку од очајната желба да стане нешто што општеството не е подготвено да го препознае како легитимно. Падот што го предизвикува Лорд Булингдон не се набљудува како морална казна, туку како реставрација на поредокот – ладен, немилосрден механизам што не трпи отстапки.
Актерските изведби се прецизни и контролирани. Филип Стоун носи тивка строгост; Леонард Роситер ја отелотворува нервозната енергија на класниот систем; Беренсон создава лик што најсилно зборува преку својата тишина. О’Нил, пак, го игра Бери како празнина што другите ја исполнуваат со свои проекции, додека тој самиот ретко успева да допре до сопствениот суштински идентитет.
Кога „Бери Линдон“ премиерно се појави во 1975 година, дел од критиката беше резервиран – филмот изгледал премногу бавен, премногу сликовен, премногу оддалечен од поентата. Денес, пак, се толкува како прецизна анализа на човечката суета, како филозофска расправа за амбицијата и нејзината бесцелност, како студија за класните граници и кревкоста на социјалните структури. Не е случајно што Франција – со својата сериозна филмска и теоретска традиција – го прогласи филмот за врв на модерната кинематографија. Критичарите на „Кеје ду синема“, како Паскал Бонитцер и Серж Данеј, го сметаа за едно од најсовршените достигнувања на филмскиот јазик. Во француски контекст, Кјубрик е категорија сама по себе – а „Бери Линдон“ неговото најчисто естетско остварување.
Влијанието врз современиот филм е огромно. Од Паоло Сорентино и Јоргос Лантимос, до Ари Астер, Џонатан Глејзер и Теренс Малик – многу автори во својот визуелен код го носат духот на „Бери Линдон“: прецизната светлина, хипнотичката неподвижност, композициите што ја претвораат историјата во подвижна слика.
Годинава филмот ја одбележува 50-годишнината од својата премиера. По тој повод е реставриран во 4К-формат и повторно се прикажува низ светските киносали и фестивали, овозможувајќи им на новите генерации гледачи да го доживеат во целосниот, вистински сјај на неговата визуелна и звучна архитектура.
„Бери Линдон“ останува едно од најпрефинетите дела во историјата на кинематографијата. Тоа не е само костимирана драма туку размисла за човечкиот стремеж, за границите на сопствената природа, за судирот меѓу желбата и неминовниот поредок на светот. Овој филм не само што раскажува приказна – тој ги зачувува духот на времето, суптилноста на светлината, кревкоста на судбините. Како слика во галерија, секое ново гледање открива нова пукнатина, нова нијанса, нова вистина. Токму во тоа се крие неговата долговечност и неговата тивка, недостижна моќ.
Јане Алтипармаков
