Висока делегација на ЕУ е во Самарканд за да се сретне со претседателите на земјите од Централна Азија во блескавата палата на периферијата на овој антички град.
Централноазиските лидери ја поканија Европската Унија со измешани чувства од ентузијазам и претпазливост да се состанат в четврток и петок во Самарканд, лоциран на историската трговска рута на Патот на свилата и сега често град домаќин на Узбекистан на големи дипломатски состаноци.
Целта е „значително да се зајакнат врските“, рече амбасадорот на ЕУ во Узбекистан, Тоиво Клаар.
Меѓу неколкуте најави што се очекуваат на самитот е формирање канцеларија на Европската инвестициска банка во Ташкент и планови за европски инвестициски форум што ќе се одржи во Узбекистан пред крајот на годината.
На самитот се очекува и Декларацијата од Самарканд, која ќе го одрази „заедничкиот стремеж на страните за воспоставување стратегиско партнерство“. Разговорите допрат прашања како што се поврзување, животна средина и безбедност, бидејќи фокусот на ЕУ значително се префрла на критичните минерали годинава.
Овој дел од Евроазија, кој многумина во ЕУ го сметаа за неразвиен, забележа повторен интерес од Западот од почетокот на руската целосна инвазија врз Украина во 2022 година, што ги наруши долгогодишните економски односи и ги натера Европејците да ја преоценат нивната геополитичка позиција.
Поранешните советски републики од Централна Азија што немаат излез на море – Казахстан, Киргистан, Таџикистан, Туркменистан и Узбекистан – се стратегиски важни, а нивните влади сè уште се блиску до Москва и покажуваат наклонетост и кон Пекинг. Руските фирми го искористија регионот како основа за нивните напори да ги заобиколат западните економски санкции.
Поради оваа причина, Европејците се обидоа да го зголемат своето влијание врз владите во Централна Азија. Но напорите да се обезбеди снабдување со есенцијални минерали и итната потреба на Европа за диверзификација на снабдувањето со енергија се исто така клучни двигатели.
Ретки земјени елементи
Покрај големите резерви на ураниум, земјите од Централна Азија имаат огромни наоѓалишта на ретки земјени елементи и минерали вредни за сегашното производство како што е литиумот, но и многу други ресурси неопходни за енергетската транзиција и новите технологии.
Тоа е она што Брисел активно го бара, бидејќи ЕУ во моментов речиси целосно зависи од Кина за снабдувањето со овие ресурси.
Во март Европската комисија го претстави планот за заживување на рударството, вклучувајќи и проекти во трети земји, помалку од една година откако стапи во сила законодавството на ЕУ насочено кон обезбедување снабдување со критични суровини.
– Гледаме дека ЕУ е многу заинтересирана за Централна Азија. Во моментов се разговара за многу проекти – рече Кан Илхан, консултант и советник на одборот на Узбекистанскиот технолошки металски комплекс.
Централна Азија би можела да стане нешто како елдорадо на европските соништа. Триесет и четирите критични суровини што ЕУ ги идентификува како суштински – вклучувајќи кобалт, бакар, волфрам, литиум и никел – се присутни во големи количества во земјите од Централна Азија.
– Ова е малку познат регион, но сите земји од Централна Азија се меѓу првите 10 најбогати земји во однос на руди и ретки земјени елементи, кои се разликуваат според видот на материјалот, а Казахстан и Узбекистан се пред другите – коментира Роман Вакулчук, истражувач во Норвешкиот институт за меѓународни односи.
– Инвестициската клима не е многу поволна, така што сè уште не гледаме прилив на западни компании за ископ на ретки метали во Централна Азија. Но тоа нема да трае долго – рече француски дипломат во Казахстан. Дипломатот делумно укажа на недостигот од меѓународни стандарди во рударскиот сектор во земјите од Централна Азија.
Тоа не спречи некои европски компании да влезат во регионот. Германскиот „ХМС Бергбау“спроведува заеднички проект за експлоатација на наоѓалишта на литиум во Источен Казахстан.
Во ноември Астана и Париз потпишаа патоказ за стратегиско партнерство во областа на критичните ресурси и материјали, кое трае до 2026 година. Договорот треба да им овозможи на француските компании да влезат на геолошкиот пазар на Казахстан уште годинава.
На ниво на ЕУ, комесарот за надворешни партнерства Јозеф Сикела на 13 март потпиша договор за партнерство со Казахстан во вредност од 3 милиони евра за критични суровини и елементи од ретка земја.
Во мај минатата година Узбекистан потпиша меморандум за разбирање со ЕУ за истиот сектор.
Дали ЕУ размислуваше предоцна?
ЕУ можеби доцна дојде во Централна Азија.
Кина е заинтересирана за подземните ресурси на своите соседи повеќе од една деценија, а кинеските фирми веќе имаат најголем дел од лиценците и рударските локации во Киргистан и Таџикистан. Најголемиот дел од извозот на критичните минерали од Казахстан и Узбекистан во моментов е резервиран за Пекинг.
Русија, од своја страна, со децении во голема мера ги снабдуваше своите потреби за ураниум од регионот, кој Кремљ го смета за стратегиски „близок странски партнер“. Регионот е и економски зависен од Москва за многу инфраструктурни проекти.
Од друга страна, брзањето за критичните метали во Централна Азија не остана незабележано од другите новодојденци, како што се САД, Канада и Јужна Кореја, кои неодамна потпишаа големи договори со Казахстан и Узбекистан.
– И покрај добрите зборови, Европската Унија е вклучена само во два или три проекти во Централна Азија. Таа е многу мала и многу бавна, иако има интеракција со овие влади со децении – рече Вакулчук, истакнувајќи дека ретките метали не се споменуваат во стратегијата на ЕУ „Глобална порта“ до 2023 година.
Регионот сè уште е во голема мера зависен од Русија и од Кина, што останува чувствително прашање.
– Од Централна Азија гледаме желба за продлабочување на односите со ЕУ и диверзификација на нивната надворешна политика – рече висок претставник на ЕУ.
Се чини дека европскиот интерес е ценет, но е примен со претпазливост, без изјава од централноазиските републики, кои сугерираат дека ЕУ ќе игра поголема улога во регионот.
Претседателот на Европскиот совет, Антонио Кошта, и претседателката на Европската комисија, Урсула фон дер Лајен, ја претставуваат ЕУ. Домаќин на средбата е претседателот на Узбекистан, Шавкат Мирзијоев.
Самитот ќе биде клучна можност за ЕУ и Централна Азија да го покажат својот геополитички интерес за приближување на билатералните односи и зајакнување на регионалната соработка.
Претседателите Кошта и Фон дер Лајен ќе учествуваат и на отворањето на меѓународниот форум за климата во Самарканд. Форумот, кој ги обединува светските лидери, креаторите на политики, експертите и климатските активисти, обезбедува платформа на високо ниво за справување со регионалните и глобалните закани од климатските промени и ја потврдува колективната посветеност на транзицијата на животната средина и одржливиот развој.
