- Владите ќе прибегнат кон слично решение како она по Втората светска војна – ќе се обидат да ја намалат реалната вредност на своите долгови со помош на инфлацијата
Во Франција, чиј долг постојано расте, премиерите се менуваат побрзо отколку што се истрошија периките во Версај: на 14 октомври Себастијан Лекорну, најновиот на функцијата, предложи одложување на одлуката за зголемување на возраста за пензионирање, мерка што требаше да го балансира буџетот. Во Јапонија двајцата кандидати што се кандидираа за премиер сакаа да ги зголемат јавните трошоци и покрај огромниот национален долг. Во Велика Британија се очекува значително зголемување на даноците да затвори огромна буџетска дупка. А над сето ова виси облакот од неодржливиот буџетски дефицит на САД од шест проценти од БДП, кој претседателот Доналд Трамп размислува да го зголеми уште повеќе со нови намалувања на даноците. Па, колку долго владите можат да живеат над своите можности?
Јавниот долг во развиените земји веќе изнесува 110 проценти од БДП. Пред пандемијата на ковид-19, толку високи нивоа на долг беа забележани дури по Наполеоновите војни. Но, како што покажува истражувањето на „Економист“, политичарите сè потешко ги балансираат своите буџети. Владите не можат да избегнат зголемување на каматните трошоци за јавниот долг, ниту пак можат да избегнат повисоки трошоци за одбрана, а стареењето на населението ги принудува владите да трошат повеќе за пензии, здравствена заштита и социјални програми.
Од друга страна, зголемувањето на даноците е политички тешко за спроведување. Во Европа даночните стапки веќе се меѓу највисоките во светот, оставајќи им на владите малку простор за дополнително оданочување. Во Соединетите Американски Држави секое значително зголемување на даноците речиси сигурно ќе доведе до изборен пораз.
Во историјата на современите демократии, само една земја од Г7 успеа значително да го намали својот јавен долг преку намалување на трошоците и мерки за штедење. Тоа беше Канада во 1990-тите, но во ера кога технократските влади имаа големо влијание врз донесувањето одлуки. Малку е веројатно дека која било голема земја би можела да го повтори таквиот подвиг денес.
Напад врз централните банки
Некои се надеваат дека растот на продуктивноста, кој може да биде поттикнат од вештачка интелигенција (ВИ), ќе им помогне на земјите да избегнат сериозни намалувања на буџетот. Но тоа е нереално очекување. Земјите обично го намалуваат односот на јавниот долг кон БДП преку побрз раст, или затоа што нивната работна сила расте (и затоа имаат поголеми даночни приходи) или затоа што се помали и сè уште ги достигнуваат понапредните економии. Но технолошките иновации, како што е вештачката интелигенција, не функционираат на ист начин. Кога продуктивноста се зголемува, се зголемуваат и платите, што автоматски значи дека владата мора да троши повеќе за пензии, здравствена заштита и други социјални програми. Во земјите со големи социјални системи, овие трошоци ќе се зголемат со приближно иста стапка како и приходите, па буџетот, и покрај економскиот раст, повеќе нема да се полни многу.
Кредитниот пазар е на работ. Сè потсетува на 2007 година. Затоа е сè поверојатно дека владите ќе прибегнат кон решение слично на она по Втората светска војна, обидувајќи се да ја намалат реалната вредност на своите долгови со помош на инфлацијата и таканаречената финансиска репресија. Ова се политики што вештачки ги одржуваат каматните стапки ниски, честопати со помош на централните банки, додека вредноста на штедењето и државниот долг паѓа во реални услови поради повисоките цени. Со други зборови, владите ќе вратат сè номинално, но тие пари ќе вредат помалку од порано. Централните банки веќе имаат инструменти што го овозможуваат тоа, бидејќи контролираат голем дел од пазарот на државни обврзници и можат да влијаат на каматните стапки преку купување државен долг.
Во исто време, популистичките политичари ги напаѓаат централните банки и се залагаат за политики што би ја ограничиле нивната независност и би ја ослабнале нивната способност да се борат против инфлацијата.
Нови распределби на богатството
Зголемувањето на цените е непопуларна опција (прашајте го поранешниот американски претседател Џо Бајден), но инфлацијата не бара политичка поддршка за да се случи. Никој не „гласал“ за неа во 1970-тите или во 2022 година. Кога владите не успеваат да одржат фискална дисциплина и да водат неодржливи економски политики, се јавува инфлација. И додека пазарите конечно сфатат што се случува, веќе е предоцна.
Затоа е уште поважно сега да се размислува однапред и да се разбере како инфлацијата им штети на економијата и општеството. Со нејзиното појавување, парите се движат од рацете на доверителите кон должниците, од сефовите на оние што имаат пари и обврзници кон оние што поседуваат недвижен имот, како и од граѓаните што преговарале за плати и цени во номинални износи кон сметките на шпекулантите што биле доволно лукави да предвидат зголемување на цените. Економистот Џон Мејнард Кејнс го нарече ова „случајна прераспределба на богатството“.
Во исто време се случуваат и други текови на распределба на богатството (кои многумина ги сметаат и за неправедни). На пазарот на трудот, на пример, вештачката интелигенција ги презема рутинските канцелариски работни места, а преку наследството на генерацијата бебибумери, огромно богатство се пренесува на оние што имаат среќа да се родат во вистинските семејства. Сето ова може да ја уништи средната класа, слојот што ја поткрепува демократијата, и да го поткопа општествениот договор.
Во 20 век, Аргентина, од една од најбогатите млади земји во светот, се претвори во економија со среден приход, која влегува од една криза во друга. Ова сценарио сега им се заканува на сите земји чии лидери ги негираат или игнорираат своите буџетски проблеми. Пред десет години, „Економист“ ги предупреди земјите во развој како Бразил и Индија да го запомнат аргентинскиот пример. Денес истото предупредување важи и за најбогатите економии во светот.
Сепак, работите сè уште можат да се променат. Постојаниот пораст на цените во текот на 1970-тите доведе до изборот на Роналд Реган во САД и Маргарет Тачер во Велика Британија, кои ја сметаа стабилната валута за фундаментален дел од општествениот договор меѓу државата и нејзините граѓани. Тие воспоставија нова економска догма: ако јавниот долг треба одговорно да се враќа, тој мора да биде оправдан и одржлив. Потоа, Федералните резерви на САД поведоа војна против инфлацијата, демонстрирајќи ги влијанието и независноста на централните банки. Овој технократски модел оттогаш се зацврсти во поголемиот дел од светот, а падот на инфлацијата во повеќето земји во развој од 1990-тите години беше речиси чудесен.
Две можни сценарија
Се наоѓаме на крстопат: дали богатите земји ќе тргнат по патот на самоуништување или ќе станат одговорни? Во многу земји, како што ескалира буџетската криза, популистите ќе бидат на власт. Тие можеби се виновни за хаосот, што би можело да отвори можност за враќање кон поодговорни фискални политики. Исто така, постои влијателна коалиција на штедачи и инвеститори во обврзници што се спротивставуваат на инфлацијата и бараат стабилни политики. Дали нивните гласови ќе бидат доволно слушнати ќе зависи од односот меѓу финансиските пазари и политичарите.
Ако светот излезе од оваа ситуација со помал долг и поголема свест за опасностите од прекумерното задолжување, постои надеж за нов почеток. Во спротивно, најважните економии во светот ќе потонат во хаос.
