Анализа
Во мојата претходна анализа од 24 јануари заклучив дека денешната Европска Унија (ЕУ) е заглавена во секакви сопствени кризи – од сè подраматично паѓање на економскиот раст, неефикасност во одлучувањето, до криза на идентитетот на глобална сцена и застрашувачки пресврт од принципите на просперитет и благосостојба кон безмилосна милитаризација. Една од причините за тоа, како што тогаш само навестив, е арогантното издигнување на ЕУ над суверенитетот на земјите членки што самоволно ја создадоа.
Но како можеше да се случи тоа, кој го овозможи тоа?
За подобро да се разбере овој апсурд, да потсетиме дека, според основачките договори на Европската Унија, земјите членки се главно „господари на европските договори“ и гаранти на демократијата, индивидуалната слобода и владеењето на правото. На крајот на краиштата, моментално еден од најпочитуваните филозофи и интелектуалци во светот, германскиот социолог и филозоф Јирген Хабермас смета дека во време на зголемена интернационализација и глобализација, суверенитетот на државите, каде и да се наоѓаат географски, е „средство за зачувување на самоопределувањето на оние субјекти во кои вредностите како што се демократијата, владеењето на правото и граѓанските слободи имаат најреални шанси да се остварат“.
Да потсетиме и дека, во согласност со националниот уставен суд на секоја земја, земјите членки на ЕУ во минатото доброволно префрлаа само мал дел од својот национален суверенитет на заедничките институции во Брисел, и тоа само во оние сфери каде што се веруваше дека единството би било поефикасно од индивидуалноста, односно дека придобивките од заедништвото се поголеми од придобивките од самостојното дејствување.
Зошто и како ЕУ во меѓувреме толку се отуѓи од земјите членки, а со тоа и ја злоупотреби обединувачката европска идеја?
Не се осврнав на овие сè поактуелни прашања во мојата претходна колумна, особено имајќи ја предвид главната тема со која се занимавав во тоа време (https://www.geopolitika.news/analize/zasto-je-njemacka-trumpu-pokusni-kunic), како и поради сложеноста на оваа уставна и политичка појава, која бара многу повеќе простор и време од една новинарска колумна. Ајде да се обидеме во секој случај.
Мојот скромен обид да го побарам најразумниот одговор на овие две многу сложени прашања (зошто и како дојде до отуѓување на ЕУ од нејзините граѓани и земјите членки) ќе го започнам со моето лично искуство во Брисел. И лична трансформација.
Од еврофил до евроскептик
Во раните 1990-ти, кога ја започнав мојата професионална специјализација за медиумско покривање на Европската Унија, нејзините политики, институции и работни тела – секако му припаѓав на огромното мнозинство еврофили. Во тоа време (1993) таа веќе беше Европската заедница (ЕЗ) и имаше девет членки.
Бев фасциниран од визионерските идеи на европските романтични визионери како Виктор Иго, Пол-Анри Спаак, Алсиде де Гаспери, Шарл де Гол, Винстон Черчил, Алтиеро Спинели…, а потоа Жан Моне, Роберт Шуман, Конрад Аденауер, Жак Делор… Аспирациите на сите овие еврофилски идеалисти тие ги споија во еден единствен идеал: мир, слобода, демократија, човекови права и еднаквост, почитување на човековото достоинство, владеење на правото, солидарност, просперитет за сите граѓани на Европа… Сите овие идеали можеа да се постигнат, се веруваше од почетокот на 19 век, само преку обединување на Европа. И тоа со обединување „од Атлантикот до Урал“ (Де Гол), а уште подобро со создавање на „Соединетите држави на Европа“ (познатиот говор на Черчил пред студентите на Универзитетот во Цирих во 1946 година).
Како и европските идеалисти од тоа време и подоцнежните формални основачи на денешната Европска Унија, го сметав овој историски пресврт на традиционалните европски ривали и вековните антагонизирани европски држави (особено Германија, Франција и Велика Британија) кон помирување, мир, економски просперитет, правда и благосостојба на сите граѓани, Европската Унија да биде вистински епохален континент. Тргнав и од логиката дека секоја поединечна земја во Европа, колку и да е голема и силна, е неспоредливо послаба индивидуално отколку во алијанса пред глобалните геополитички процеси и предизвици.
Денес, три и пол децении подоцна, моите соништа за идеалот на Европската Унија речиси исчезнаа: спијам со кошмари за војна и неправда, економски кризи и недостиг, со проблемите на сексуалниот идентитет на младите генерации и родовите револуции, со вештачка интелигенција и самоуништување на сите суштества… Се будам во страв. Станувам со неизвесност. Со песимизам ги бркам дреболиите од секојдневието…
Дали сум евроскептик?
Па така, некој може да се запраша дали со текот на времето се трансформирав во евроскептик? Ќе одговорам со „можеби“, иако попрецизен одговор би бил: летаргичен. А еве зошто.
Дури и врапчињата знаат дека Европската Унија е на погрешен пат во последните триесет години, и покрај визионерските основачки договори и сите многубројни реформски акти што следуваа во овие седум децении од Рим до денес.
Низ сите овие децении, а особено во последните десет години, стана очигледно дека основачката идеја и словото на европските договори биле и се едно, а реалноста е друго. Наместо „Европа на граѓаните“, како што пропишуваат сите европски акти, вклучувајќи го и последниот, Лисабонскиот договор за функционирање на ЕУ, Европа постепено се трансформира во Европска Унија на арогантни и сè понеспособни бирократи. Со секој нов реформски договор, европската бирократија сѐ повеќе се оддалечува не само од земјите членки туку и од европските граѓани, кои, според основачките и реформските договори, имаат право на идентитет на „еврограѓанин“, право на европска националност, право на европски пасош, право на глас и право на избор во која било од земјите членки на ЕУ!
Со отуѓувањето на Европската Унија од нејзините граѓани и од земјите членки, граѓаните и државите, како мене, со текот на времето сѐ повеќе се отуѓуваат од Унијата. Некогашната еуфорија, во најдобар случај, е заменета со евролетаргија. Во последните децении европските елити не успеаја да ги придобијат мнозинството граѓани на овој благородно замислен проект. Дури и Европскиот парламент, како единствен легитимен претставник на „еврограѓаните“ во Брисел, не успева да ја зајакне идејата за обединета и моќна Европа меѓу сопствениот електорат. Напротив, колку повеќе се прошируваат и продлабочуваат овластувањата на Европскиот парламент толку помалку гласаат на европските избори на секои пет години. Зарем Хрватска, како најмлада членка на Унијата, не е најдобар пример во однос на катастрофално слабиот одѕив на гласачите!? Бездната, значи, станува сѐ подлабока, бидејќи без прифаќање од граѓаните, првобитниот проект за евроинтеграции е осуден на неуспех, а секое ново проширување останува илузија врз илузии со неограничен рок на траење.
За барем да се обидеме да одговориме на прашањето како и зошто ЕУ се заглави во секакви кризи и неизвесности, прво треба да се обидеме да одговориме на едно посуштинско прашање: како и зошто дојде до толку меѓусебно отуѓување – европската бирократија од „еврограѓанин“; европски институции од земјите членки; и граѓаните и државите од Европската Унија и нејзината бирократија?
„Ладење“ со предумисла
Процесот на „заладување“ на меѓусебните односи започна со институциите на Европската Унија. Започна одамна, незабележано, тенденциозно и со предумисла.
ЕУ речиси незабележано се трансформира од економска заедница во политичка заедница. Во последниве години таа многу тенденциозно се развива во доктринарно многу сомнителен воен сојуз, иако суверените земји членки доброволно се приклучија само во економската и политичката заедница. И со сето ова, одлуките од големо политичко значење почнаа да се носат намерно во неполитички режим, со укинувањето на принципот на едногласност во Советот на Европската Унија – и без волја на сите земји членки.
Згора на тоа, земјите членки што се спротивставуваат на мислењето на мнозинството се анатемирани, бојкотирани, стигматизирани и на крајот финансиски санкционирани со казни до милиони дневно (долгогодишниот пример на Унгарија, а сега и Словачка).
И како е можно тоа, од правен и политички аспект?
Можно е затоа што извршните институции (Европската комисија), законодавната (Европскиот парламент и совет) и судската (Европскиот суд на правдата), чекор по чекор, арогантно се издигнаа над сопствените самопрогласени демократски принципи и демократскиот процес на одлучување, како во земјите членки така и во самата Унија. И како е можно тоа? Тоа е можно најмалку од две причини.
Првата причина е што европската јавност со децении беше фасцинирана од ефектите на економската интеграција, која од сите големи планови беше единствениот што постигна видливи ефекти. Во исто време економската интеграција, се разбира, не е политички обоена, таа придонесува за општа благосостојба (вклучувајќи ги и познатите четири слободи), а со сето тоа, заедничкиот пазар и слободниот проток на стоки, луѓе, капитал и знаење, прави да не бара демократски легитимитет.
Втората причина е од уставен карактер и е стара повеќе од 60 години, поточно од далечната 1963 година.
Европскиот суд на правдата е клучот за национализација на ЕУ
Гореспоменатиот Европски суд на правдата (ЕСП) е основан (како националните уставни судови) за да ги толкува правните прописи и да решава правни спорови во рамките на заедницата, а особено потенцијалните спорови меѓу заедницата и земјите членки. Меѓутоа, со текот на времето, ЕСП дегенерира во правен инструмент на целиот процес на интеграција во ЕУ, издигнувајќи ги европските закони над националното законодавство и европските договори над националните устави.
Така, ЕСП, без многу помпа (поаѓајќи од принципот дека секое судство треба да биде независно од политиката!) успеа за кратко време да ги стави во устав европските договори. Од 1963 година, тој почна да ги воведува основачките договори и реформските акти на Унијата преку задна врата на исто ниво како што националните уставни судови во земјите членки ги третираа националните устави. Со тоа, реализацијата на објективни цели му стана поважна од намерата на основачите на Европската економска заедница, а подоцна и на ЕУ.
Ваквите постапки на ЕСП доведоа до фактот тој денес да е лишен од судска неутралност и непристрасност. Примарната цел на арбитражата меѓу земјите членки и институциите во Брисел е сведена речиси на ништо. Во случаи кога комисијата ќе казни земја членка или ги поништи нејзините национални регулативи поради наводно непочитување на регулативите на ЕУ, ЕСП генерално одлучува против земјата членка. Кога земја членка ја тужи комисијата за узурпирање на националниот суверенитет и слично, најчесто победува комисијата! Според мислењето на најеминентните експерти по уставно право од земјите на ЕУ, меѓу кои и влијателниот германски правен експерт Дитер Грим, Европскиот суд на правдата одамна стана „суд со агенда“.
Како се случи тоа?
Уште во 1963 година, само десет години по создавањето на Заедницата за јаглен и челик како јадро на денешната Унија, ЕСП пресуди дека правото на Заедницата е директно применливо (обврзувачко) во земјите членки. Дотогаш законодавството на Заедницата беше усогласено со националното право на земјите членки и беше задолжително да се усогласи со националното законодавство.
Само една година подоцна, во 1964 година, ЕСП донесе нова одлука штетна за земјите членки, според која европското право не само што е обврзувачко туку е и супериорно во однос на националното право. И не само националното право туку и уставите на самите земји членки! Оттогаш националните судови станаа обврзани да ги поништат сите одредби од националното право што се некомпатибилни со правото на Заедницата, без оглед на мислењето на националниот уставен суд.
Така, ЕЕЗ, ЕК и денешната Унија станаа она што земјите членки им „еврограѓаните“ не ѝ го дадоа доброволно: посебен наднационален ентитет многу сличен на федерална држава со Европската комисија како вистинска влада, а ЕСП како уставна суд на Европа!
Резиме
Денес Европската Унија се состои од 27 земји членки со многу различни истории, јазици, менталитети, култури и со значителни разлики во животниот стандард и растечки разлики во нивните погледи за светот и неговиот нов поредок.
Може ли толку разновидно семејство на народи да формира заедничка економска и политичка заедница? Дали нејзините граѓани можат да развијат заедничко чувство за припадност кон Европа и во исто време да останат длабоко приврзани за својата земја, нација, идентитет, регион и локална заедница?
Можеби можат, доколку денешните земји членки го следат примерот на првата Европска заедница, која се роди од урнатините на Втората светска војна. Според тоа, нејзиниот морален легитимитет се засноваше на помирување и консолидација на мирот меѓу поранешните непријатели. Се засноваше на принципот дека сите земји членки, големи или мали, имаат еднакви права, дека меѓусебно се почитуваат и ценат и дека само тие, а не Европскиот суд на правдата, одлучуваат за правните основи на Европската Унија. И уште поважно: европските фундаментални договори да се спроведуваат доследно, а не правно да се толкуваат како што досега правеше премногу арогантниот ЕСП во дослух со сè понационализираната Европска комисија.
Европската Унија е основана за да им служи на граѓаните на Европа и нејзината иднина мора да се обликува со активно учество на луѓе од сите сфери на европското општество. Основачите на ЕУ беа повеќе од свесни за тоа. „Ние не ги обединуваме земјите, туку ги зближуваме луѓето“, рече Жан Моне уште во 1952 година, прогласувајќи го создавањето на Заедницата за јаглен и челик. Зајакнувањето на јавната свест за ЕУ и вклучувањето на граѓаните во нејзините активности сè уште се еден од најголемите предизвици со кои се соочуваат не само институциите на ЕУ туку и националните власти и граѓанското општество во земјите членки.
„Иднината на Европа нема да се гради со сила или желба за освојување. Ќе се изгради само преку трпелива примена на демократски методи, во конструктивен дух на договор и почитување на слободата“, е пораката на Черчил од пред 79 години, која е актуелна и денес, колку што е помалку од една година по втората страшна војна во Европа во првата половина на 20 век.
