- Во сите клучни области каде што интервенираше ММФ, неговата либерална доктрина наметната на земјите во тешка економска ситуација покажа големи грешки, па се поставува прашањето дали „наместо пожарникар, стана пироман“
- Основниот рестриктивен пристап на ММФ и политиката на „стегање на каишот“ е насочена кон тоа како задолжената земја ќе ги враќа долговите, а помалку го интересираат развојната компонента и прашањето на вработеноста. Улогата на ММФ, чија политика е во функција на глобалниот капитал, е да им одобрува заеми на одредени земји под услов да го прифатат спроведувањето на неолибералната економска доктрина, што во крајна линија се сведува на политика на „економски неоколонијализам“. Најголеми корисници на овој пристап се големите мултинационални корпорации и банки, а не населението во земјите во транзиција
Меѓународниот монетарен фонд (ММФ), најважната меѓународна финансиска организација, е основан пред 80 години со цел да ги охрабри земјите да водат адекватни економски политики и да помогнат во надминувањето на тешкотиите во платниот биланс. Денес има 190 земји членки и располага со средства од околу илјада милијарди долари, со регистрирање на националните квоти на членките.
Доктрината на ММФ се заснова на неолиберализмот, каде што, меѓу другото, се бара да се сведат на минимум регулаторните функции на државата во економијата. На земјите со долгови и дефицити им се наметнува либерализација на трговијата, цените, курс на националната валута, каматни стапки, странски инвестиции, потоа приватизација, намалување на јавната потрошувачка, поголемо штедење, отпуштањето на вишокот работна сила, намалување на платите во јавниот сектор и пензиите.
Основниот рестриктивен пристап на ММФ и политиката на „стегање на каишот“ е насочена кон тоа како задолжената земја ќе ги враќа долговите, а помалку го интересираат развојната компонента и прашањето на вработеноста. Улогата на ММФ, чија политика е во функција на глобалниот капитал, е да им одобрува заеми на одредени земји под услов да го прифатат спроведувањето на неолибералната економска доктрина, што во крајна линија се сведува на политика на „економски неоколонијализам“. Најголеми корисници на овој пристап се големите мултинационални корпорации и банки, а не населението во земјите во транзиција.
Насилно наметнување на неолибералниот концепт на шок-терапија
ММФ насилно им ја наметна својата „политика на условеност“ на финансиска помош, односно неолибералниот концепт на шок-терапија, на сите земји во развој и оние што западнаа во финансиски проблеми, што доведе до уништување на економиите на суверените држави, влечејќи ги во должничко ропство. Сето тоа беше направено под слоганот за слободен пазар, човекови права, приватна сопственост и создавање отворено општество, кое треба да донесе просперитет во земјите каде што се применуваа неговите операции „без анестезија“.
Балтичките земји што го следеа рецептот на ММФ мораа драстично да ги намалат платите, како резултат на применетите мерки имаа голем пад на БДП. Примери за неговите неуспешни програми се во Индонезија, Тајланд, Јужна Кореја, Бразил, Аргентина, Грција итн. Во тие земји програмите на ММФ само ја влошија економската состојба, па се покажа дека ММФ повеќе се грижи за интересот на финансиските пазари отколку за развојот на земјата членка што треба да помогне. Од поранешните социјалистички земји што поминаа низ транзицијата, Словенија, Чешка и Словачка ги избегнаа диктатите на ММФ и најдоа свој модел на развој, додека Русија почна брзо да се развива кога престана да соработува со ММФ. Одредени азиски земји постигнаа високи стапки на економски раст без соработка со ММФ.
Како голем противник на инфлацијата, ММФ лесно ги прифаќа рецесијата и падот на производството во земјава, притоа игнорирајќи ги невработеноста и сиромаштијата. Во сите клучни области каде што тој интервенираше, како што се развојот, управувањето со финансиската криза и транзицијата, неговата либерална доктрина наметната на земјите во тешка економска ситуација покажа големи грешки. Строгото наметнување на економската православност кога е во прашање либерализацијата на пазарот, намалувањето на буџетскиот дефицит и другите мерки не ги поштедија земјите во кои интервенираше од тешки финансиски потреси, па се поставува прашањето дали „наместо пожарникар, станал пироман“.
Неговите кредити за структурно приспособување (кои треба да бидат во надлежност на Светската банка) се покажаа како доста неефикасни во спречувањето валутни кризи и обезбедувањето стабилен економски раст во презадолжените земји во развој. Треба да се има на ум дека едностраните шаблони и универзалните „правни средства“ на ММФ не треба да се прифаќаат безрезервно, бидејќи практиката покажа дека нивното строго спроведување во многу земји доведе до продлабочување на кризата, распад на економијата и социјална стратификација. ММФ можеби им е потребен на оние земји членки што имаат проблеми со „макроекономската нерамнотежа“, но тој не може да помогне со структурните реформи. ММФ има мандат да спроведе економска стабилизација и консолидација, така што нема да биде од никаква помош за развојните проекти и реформите на компаниите, бидејќи тоа го прават другите финансиски институции: Светската банка, Европската банка за обнова и развој, Европската инвестициска банка итн.
Меѓутоа, со воведување „развојна компонента“ во своите програми во последно време, ММФ се обидува да се претстави како институција што се грижи за економскиот раст и вработувањето. Тоа создава конфузија кај земјите должници, бидејќи тие не знаат точно кому да му се обратат за помош. Со ова ММФ почна да го проширува своето поле на дејствување, што практично значи отстапување од неговиот Статут (член 1), со кој беше прецизирана неговата привремена финансиска поддршка на земјите членки, со цел да се елиминираат „фундаменталните“ нерамнотежи во платниот биланс, односно дејствувањето првенствено во монетарната и фискалната сфера.
Потребни реформи на механизмот за гласање за зајакнување на легитимитетот
Од крајот на Втората светска војна, Америка игра клучна улога во ММФ, што произлегува од нејзината доминантна економска моќ во тоа време. Со текот на времето, нејзината квота постепено се намалуваше, како и на некои други важни западни земји. Сепак, реформскиот процес во последните 20-30 години беше доста бавен, а тековите во светската економија, кои беа исклучително динамични, не одразуваа соодветни реформи на квотите и гласовите во ММФ.
Барањето на земјите од БРИКС изгледа оправдано со оглед на параметрите што влијаат на определувањето на квотите, но прашање е кога би можела да се случи следната прераспределба на квотите. САД, како и некои други најбогати западни земји, не сакаат да го изгубат своето влијание, па прават сѐ за да го попречат тој процес.
Како главно наследство на системот на Бретон Вудс предводен од САД, ММФ беше дизајниран да спроведува меѓународна монетарна соработка, да обезбеди заеми и помош за земјите членки и меѓународна финансиска стабилност. Но, глобалниот економски поредок во светот значително се промени од почетокот на новиот век. Од една страна, брзорастечките економии во развој сè повеќе придонесуваат за глобалниот раст. Од друга страна, постојниот систем на глобално владеење се бори да ги ублажи глобалните нерамнотежи, да ги олесни мултилатералните трговски договори или да ги реши кризите на државниот долг. Под овие околности, природно е дека реформата на ММФ ќе им даде поголем глас на динамичните пазари во развој и на земјите во развој.
Квотите и управувањето со ММФ сè уште објективно не ги одразуваат промените во структурата на глобалната економија. Фактот што квотите со право на глас не одговараат на економскиот статус на земјите членки ја намалува застапеноста на динамичните економии во развој и земјите во развој и слабо ги одразува објективноста и легитимноста на ММФ.
Со моќта на вето, Америка досега ја блокираше новата реформа на квотите (а со тоа и механизмот за гласање), предложена од ММФ, и ги поддржуваше само оние аранжмани на ММФ за дополнување на своите финансиски ресурси, каде што раководната структура во рамките на ММФ не беше допрена. Промената на акциите со право на глас бара одобрување на супермнозинството од 85 отсто од гласачката моќ, што Америка лесно може да го отфрли, бидејќи има повеќе од 15 отсто од вкупните гласови. Со проширувањето на БРИКС со пет нови земји од 1 јануари годинава, се забележува извесно прекомпонирање на вкупните квоти и гласови на оваа група во ММФ во насока на нивно зајакнување, што е нова реалност, која мора да се почитува.
Треба да се забрзаат реформите на моќта за гласање, со цел да се зајакне легитимитетот на ММФ. Овие реформи треба да одат рака под рака со зголемување на финансиската моќ заснована на квоти, за ММФ да ја исполни својата основна цел. ММФ е една од најважните институции, создадена заедно со другите на крајот на Втората светска војна, за да го поттикне „мирниот мултилатерализам“ заснован на воспоставените правила. Заедно со квалитетот на нејзината анализа и финансиските ресурси на кои може да се повика, легитимноста на неговото управување треба да биде главниот извор на неговата сила.
Ако ММФ сака да биде релевантен, поефикасно да реагира на кризи, да ја одржува финансиската стабилност и да го подобри глобалното економско управување, тој мора да се приспособи на променливата средина во светот и да се погрижи гласот да се слуша надвор од кругот на најразвиените земји. Затоа, идната важност на ММФ ќе зависи од неговата способност да се приспособи на овие нови предизвици и да ги слуша потребите на своето глобално членство.
Дејан Јововиќ
Авторот е економист
