Наследството за Наум Охридски меѓу сведоштвата и преданијата
Легендите и преданијата за Св. Наум, сепак не се плод на некоја проста игра и измислица, туку во нив се кријат и настани што реално се случиле, кои имаат во себе зрнце вистина, кријат во себе некоја тајна, која како порака се пренесувала меѓу луѓето и генерациите…
Пишува: Блаже Миневски
Во манастирот „Свети Наум“ до 1941 година секојдневно се печеле по две фурни леб! Секогаш пред портата стоел некој од манaстирските луѓе со полна кошница и на секој што ќе поминел му давал по еден леб. Сите што поминувале земале за здравје, а потоа, оној што ќе земел таков леб, им давал по еден залак за здравје на сите што ќе ги сретнел, но и на своите дома. Оние што патувале подалеку, во Албанија, на пример, го земале лебот како „документ за пред разбојниците“. Кога патникот ќе им го покажел лебот со втиснат знак на „Свети Наум“ на качаците, веднаш бил пуштан да го продолжи патот.
И кога игуменот праќал свои монаси да бараат доброволен прилог за манастирот, монасите носеле вакви мали лебови за да им даваат на гладните што ќе ги сретнат, но и за да не бидат напаѓани од качаци. Ова е само едно од преданијата поврзани со Свети Наум и неговиот манастир. Ги има стотици, повеќе од сите преданија и легенди за нашите светци и нивните манастири.
Кој е Свети Наум?
Освен податоците за годината на раѓање (830) и годината на смртта (910), други податоци за неговиот живот речиси нема или има многу малку, а тие што ги има се извадок од неговото житие. Бил средновековен научник, писател, учител и еден од основоположниците на словенската, односно македонската писменост и просвета.
Во многубројните истражувања за него уште се вели дека бил најмладиот меѓу учениците на Свети Кирил и Методиј, а заедно со Свети Климент го проповедал Светото евангелие, просветлувајќи ги словенските народи од Девол и Панонија, преку Илирик до брегот на Охридско Езеро. Во црковните списи се вели дека поради она што го направил за народот во нашите краишта, времето и периодот во кој дејствувал е наречен златен период на црковно-просветната и национална историја. Паралелно со сите свои ангажмани, додека Свети Климент бил епископ во Охрид, основал и манастир на јужниот брег на езерото. По извесно време, манастирот собрал големо монашко братство, а Свети Наум станал духовен водач и учител. Починал на осумдесет години, а неговите монаси го погребале во манастирот што го носи неговото име. Во вековите што следувале, допирајќи се до неговите мошти, многу луѓе, како што се вели, се исцелиле од разни телесни и душевни болести, а за помош на неговиот гроб доаѓале, и уште доаѓаат, посетители од сите краишта и од сите вери.
За чудата што се случувале на неговиот гроб и во неговиот манастир
Во 893 година, кога Климент бил ракоположен за епископ, Наум го презел водењето на Охридската книжевна школа. Седум години раководел со неа, а потоа, во 900 година, на седумдесетгодишна возраст, се повлекол во манастирот што го изградил на јужниот брег на Охридско Езеро. Во почетокот, тој манастир се нарекувал „Свети Архангел Михаил“, но подоцна бил наречен „Свети Наум“. Во својот манастир Наум живеел десет години. Починал на 23 декември 910 година и бил погребан лично од Климент во манастирската црква. Иако за неговата дарба за лекување се знаело и пред тоа, легендите за неговата чудотворност почнуваат по неговото повлекување во манастирот, односно со неговото посетување и престојување во крајезерските пештери.
Сепак неговиот чудотворен култ особено се зацврстил со чудата што се случувале на неговиот гроб и во неговиот манастир. Во вековите што следувале, манастирот и чудотворниот гроб биле посетувани од многу луѓе, а најмногу за патрониот празник, кога се одржувал голем панаѓур, еден од најголемите во тој дел од регионот. А панаѓурите во тоа време главно се одржувале околу манастирите и црквите, па немале само трговско-економско значење туку претставувале и важни културно-просветни жаришта во Македонија.
До 1720 година, панаѓурот во „Свети Наум“ се одржувал на денот на неговата смрт, на 23 декември, односно на 5 јануари по новиот календар. Во 1720 година, на 5 мај, архиепископскиот совет во Охрид решил ова празнување да се префрли на 20 јуни, односно на 3 јули по новиот календар, а причините за тоа биле образложени во посланицата на охридскиот архиепископ Јоасаф од 21 мај 1740 година, во која, меѓу другото, се наведува дека смената на празнувањето е направена затоа што собирот се паѓа зимно време, но и затоа што празникот Свети Наум се поклопува со Божиќ: „Затоа со оваа синодска грамота снабдена со патријаршиски печат им се објавува на сите и насекаде, дека празникот и славата на светиот и босоног отец наш Наум чудотворец, кој лежи во Ливинска деволска, поради поголемо славење и чест, и поради речените околности, се пренесува и се преместува од 23 декември да се слави на 20 јуни…“. Подоцна, со уште една промена на датумот, собирот бил поместен на 3 јули.
Празнувањето со текот на времето добивало сѐ поголема масовност, па дури и комунистичката власт во 1945 година јавно го поддржала овој своевиден аџилак, кој, во чест на Свети Наум, се случувал во манастирот и околу него. Имено, Министерството за внатрешни работи на Демократска Федерална Македонија донесува одлука и, со писмо број 3292 од 14 јуни 1945 година, известува дека може „да се отвори границата за сите што доаѓаат за празникот во манастирот“, односно „разрешава на богомолците, албански државјани да на 3 јули т.г. т.е. на патрониот празник на манастирот ’Св. Наум’ во Охрид, минават слободно границата Свети Наум-Подградец“. Во документите од тоа време стои дека панаѓурот во 1945 година бил „незапомнат по масовното присуство на луѓе од Албанија“, а така било и во следните две години.
Според истражувањата на д-р Никола Бошале, кој ги проучувал народните рефлексии на култот, „легендите и преданијата сепак не се плод на некоја проста игра и измислица, туку во нив се кријат и настани што реално се случиле, кои имаат во себе зрнце вистина, кријат во себе некоја тајна, која како порака се пренесувала меѓу луѓето и генерациите“.
Владиката Николај, српски епископ во Охрид, кој во 1925 година издал книшка со триесет „светинаумовски“ чуда, преданија и кажувања запишал дека „Свети Наум е почитуван и живее како опомена и совест во душите на луѓето“.
Зошто Свети Наум до ден-денес се смета за „жив светец“?
Во легендите и преданијата прикажани се многубројни примери на чуда и добрини на Свети Наум од времето додека бил жив, но и по неговата смрт, кои се случуваат преку неговиот дух, преку гробот и преку изворот под карпата. Приказните најчесто се поврзани со тоа дека неми прозбореле, тешко болни и умоболни се излекувале.
А во чудотворноста верувале сите, без разлика на вера и националност, како што се вели. Дури во некои легенди муслиманите со својата почит и искрено верување предничат пред голем број христијани. Бектешите се дел од муслиманската традиција, еден вид муслимански монаси, кои, се разбира, според своите верски принципи, се разликуваат од обичните муслимани. Кога бектешите ќе дошле во манастирот „Свети Наум“, своите обувки ги оставале пред манастирската капија, а потоа со метанија доаѓале до црквата и гробот на Свети Наум. Подоцна, враќајќи се кон портата, оделе наназад, секогаш свртени со лицето кон црквата, и пак со метании. Пред портата ги облекувале обувките и продолжувале таму каде што биле тргнати.
Во времето кога манастирскиот панаѓур почнал да се одржува во јули, на гробот на Свети Наум дошле неколкумина Турци. Замолиле еден од монасите да ги објасни ликовите на светците околу гробот на светецот. Монахот им кажувал: овој е Свети Климент, ова се Свети Кирил и Методиј, ова е тој, ова е тој и тој, итн. Турците внимателно слушале и молчеле. Кога монахот им го покажал Свети Наум, велејќи им „овој е Свети Наум“, Турците воздивнале и радосно извикале: „А, тој е наш татко!“
Во 1930 година, за време на панаѓурот, еден од гостите, од трпезаријата на „Свети Наум“, украл сребрена виљушка. На враќање, кога завршил панаѓурот, се качил на чун да се врати во Охрид. Кога се наполнил чунот со патници, чунарот се помолил: „Патници, добро дојдовме! Свети Науме, збогум и в година, со твој благослов, да ти дојдеме повеќемина и посреќни!“. Потоа ги кренал веслата и почнал да весла, но чунот никако да тргне. Се сетил човекот, и рекол: „Кој има земено нешто од манастирот да го врати назад. Инаку никогаш не ќе се вратиме во Охрид“. Гостинот со виљушката се јавил. Слегол. Ја вратил виљушката, а потоа чунарот со леснотија завеслал и чунот запловил по езерото.
