Зборот издаваштво или објавување (publishing) подразбира јавен (public) дискурс. Во последните стотина години, монополите на знаење се креираа од оние што поседуваа уреди за издавање: печатница и/или телевизиска станица, додека, пак, во последните дваесетина години издаваштвото стана депрофесионализирано, овозможувајќи, притоа, создавање монополи на незнаење. Монополите на знаење и монополите на незнаење ги унапредија капацитетите за управување, администрирање и контрола
– капацитетите за користење на моќта
Централна нишка на денешниов и наредните два текста е синтагмата „споделена иднина“ (анг. shared future), којашто се однесува на три различни, но сепак, поврзани теми: издаваштво, креативност и дигитални хуманистички науки. Во првиот текст ќе го проширам концептот „монополи на знаење“, воведен од канадскиот економист и теоретичар на медиумите Инис (Harold Adams Innis) во првата половина на минатиот век, со концептот „монополи на незнаење“. Божицата Минерва ги отелотворува мудроста и (стратегиската) моќ, отсликувајќи ја динамичката тензија помеѓу моќта и мудроста, додека, пак, бувот на Минерва – симболот на мудроста, птица грабливка, ги чисти маргиналните култури, барајќи материјали и идеи потребни за одржување и репродукција. Ако мудроста доминира, знаењето може креативно да се развива со поддршка на моќта, а моќта, пак, може да се регенерира преку контемплативни и креативни форми на знаење, меѓутоа, ако моќта доминира тогаш таа поддржува развивање и користење форми на знаење за администрирање и контрола.
Имајќи го предвид дијалектичкиот однос меѓу моќта и мудроста, ќе потсетам на еден од најраспространетите цитирани пасуси на Инис во кој се опишува теорија за медиумите и пристрасноста време/простор: „Концептите за време и простор го одразуваат значењето на медиумите за цивилизацијата. Медиумите што го нагласуваат времето се оние што се издржливи по карактер, како што се пергаментот, глината и каменот… Медиумите што го нагласуваат просторот се помалку издржливи, како што се папирусот и хартијата. Материјалите што го нагласуваат времето ги фаворизираат децентрализацијата и хиерархиските типови институции, додека оние што го нагласуваат просторот ги фаворизираат централизацијата и системите на владеење со помалку хиерархиски карактер. Политичките организации од големи размери, како што се империите, мора да се разгледуваат од гледна точка на двете димензии – на просторот и на времето“.
Историјата на човечката цивилизација изобилува со манифестации на прометејскиот парадокс за доминацијата на човекот над природата: напредокот на науката и технологијата, есенцијална за унапредување на цивилизацијата, сепак, подразбира и ограничување на човечкиот интелект. Сократ ја изразува својата загриженост за ефектите што писмото ги има врз помнењето и душата на ученикот: „Во душата на оние што ќе ги научат, тие знаци (буквите) ќе раѓаат заборав поради невежбањето на помнењето… луѓето, надевајќи се на писмото, сеќавањето ќе го предизвикуваат однадвор, со помошта на туѓи знаци, a нема да се сеќаваат однатре“, овозможувајќи „привид на мудрост, не вистинска мудрост“. За Инис, пронајдокот на машината за печатење предизвика механички (автоматизирани) начини на размислување, при што „механизацијата е одговорна за монополите на знаење и станува исклучително важна за секоја цивилизација“. Дваесеттиот век се карактеризира со доминирање на моќта, отелотворена во монополите на знаење, коишто ја нарушуваат рамнотежата меѓу мудроста и моќта: научниците, уметниците и другите интелектуалци ѝ обезбедуваат на моќта – реализирана во државата и корпорациите, алатки и техники потребни за администрирање и контрола, оттука, моќта се овековечува, додека, пак, под овие неурамнотежени услови, креативните капацитети на мудроста и знаењето постепено деградираат и се искоренуваат.
Интернетот, веб-мрежата, социјалните мрежи и другите технологии нашироко се користат во последниве две децении, меѓутоа, експертите веќе можат да воочат некои карактеристични предности (подобрен пристап до информации, големи соработки) и недостатоци (прекинати мисли, бескрајно одвлекување). Зборот издаваштво или објавување (publishing) подразбира јавен (public) дискурс. Во последните стотина години, монополите на знаење се креираа од оние што поседуваа уреди за издавање: печатница и/или телевизиска станица, додека, пак, во последните дваесетина години издаваштвото стана депрофесионализирано, овозможувајќи, притоа, создавање монополи на незнаење. Монополите на знаење и монополите на незнаење ги унапредија капацитетите за управување, администрирање и контрола – капацитетите за користење на моќта. Во 1970-тите, во „Вести од никаде“ (1973), професорот по политички науки Епстајн (Edward Jay Epstein) ќе нагласи дека телевизиските вести се силно искривени од барањата за однапред замислени содржини: сите алтернативи се, повеќе или помалку, централизирани, додека, пак, главните телевизиски вести поддржуваат вештачко чувство за реалност, оттука тие се вести од никаде. Денес, концептите „време“ и „простор“ имаат друго значење, за што канадскиот филозоф и теоретичар на медиумите Маклуан (Marshall McLuhan) во 1967 во „Медиумот е масажа“ пророчки ќе напише: „Севкупноста на електрични кола ги поништи концептите ‘време’ и ‘простор’ и овозможи, веднаш и непрекинато, да се истураат врз нас грижите на сите други луѓе…. Нашиот свет е сосема нов свет на сè одеднаш. ‘Времето’ застана, ‘просторот’ исчезна. Сега живееме во глобално село… истовремено случување… Повторно почнавме да ги градиме исконски чувства, племенски емоции од кои нè оддалечи повеќевековната писменост“. Професорот по комуникации и новинарство Џенкинс (Henry Jenkins) во „Култура на конвергенција“ (2006), опишувајќи ги промените во издаваштвото во 21 век, ќе рече: „Никој од нас навистина не знае како да живее во оваа ера на медиумска конвергенција, колективна интелигенција и партиципативна култура. Овие промени произведуваат вознемиреност и неизвесност, дури и паника, бидејќи луѓето замислуваат свет без вратари и живеат со реалноста на проширување на моќта на корпоративните медиуми“.
Шокот на инклузија во издаваштвото – вклучувањето повеќе милијарди аматери наместо професионални медиуми, предизвика просечниот квалитет на јавната мисла да се деградира: кога секој, во секое време, може да каже што било, како е возможно да не се случи тоа? Монополите на незнаење се поврзани со концептот „масовна аматеризација“ којшто произлезе од Веб 2.0 технологиите (блогови, граѓанско новинарство, услуги за споделување фотографии и видео…) – технологии што им овозможуваат на аматерите да преземаат сè покомплексни задачи во споредба со традиционалните институционални модели. Ако сè што се случува од овој наплив на аматери е уништување на постојните модели на висококвалитетно издаваштво, човештвото, всушност, се наоѓа на почетокот на нов среден век.
Одржливо општество треба да развие капацитети за справување со тенденциите на општеството за создавање монополи на знаење и монополи на незнаење. Во денешниов текст сосема накусо ќе се осврнам на еден можен пристап за справување со монополите на незнаење. Терминот „невидлив колеџ“ првпат се среќава во писмата на Роберт Бојл од 1646 и 1647 година и опишува неформална заедница на мислители, научници и професионалци, коишто, во релативно кус период, во средината на седумнаесеттиот век, ја поставија дисциплина хемија на цврста научна основа – една од најважните интелектуални транзиции во историјата на науката. Членовите на невидливиот колеџ, за разлика од алхемичарите, промовираа култура на споделување. Алхемичарите беа опскуранти – лица што намерно спречуваа фактите или детали за научните откритија да станат познати, додека, пак, членовите на невидливиот колеџ ја споделуваа својата работа, опишувајќи ги и оспорувајќи ги нивните методи и заклучоци, така што сите можеа да имаат корист и од успесите и од неуспесите и да се надоврзуваат на работата на едни со други. Со оглед на новите дигитални технологии, дигиталниот свет лесно може да се трансформира во океан на нарцизам и социјални опсесии. Меѓутоа, сепак, дигиталниот свет, земајќи ги предвид сите негови недостатоци, треба да се трансформира, користејќи ја метафора на невидливиот колеџ, во столб за вистински интелектуални и граѓански промени во кој ќе бидат вградени нормите за отворено споделување на мудроста и знаењето, додека, пак, издаваштвото ќе се трансформира во нова писменост.
Моќта на ЕУ, неукоста и сервилноста на македонските политичари и нивната неспремност за споделување на клучните одлуки, придонесоа за исчезнување и разнебитување на македонскиот идентитет и македонската култура. Справувањето со монополите на незнаење, може и треба, ако мудро се водат образовните, научните и културните политики, да придонесе за враќање и обновување на македонскиот наратив. Невидливиот колеџ треба македонскиот дигитален свет да го трансформира во столб на македонизмот, а македонските политичари треба да ги обврзе на транспарентност: да нема повторно манипулации, привидна одбрана на македонизмот и изненадувачки „преземени обврски“, за кои јавноста се запознава откако обврските веќе се преземени.
