Во денешниов текст ќе зборувам за два романа, „Есеј за слепилото“ (1995 година, на португалски јазик „Ensaio sobre a Cegueira“, англиски превод „Blindness“) и „Есеј за луцидноста“ (2005 година, на португалски јазик „Ensaio sobre a Lucidez“, англиски превод „Seeing“), кои ја обработуваат темата „светлина“ користејќи различни, но комплементарни теми. Португалскиот писател Жозе Сарамаго, во двата романа, ги потсетува своите читатели дека „демократската нормалност“ – привилегија на малкумина, не е ниту демократија, ниту преставува основа за човечка еманципација, оттука заедно и „Есеј за слепилото“ и „Есеј за луцидноста“ претставуваат обид за разбирање на функционирањето на државите. И на државата Македонија. Можни размисли за Македонија, поттикнати од романите на Сарамаго, оставам читателите да замислат и да предложат. Прво што ми паѓа на ум се можните паралели со „Есеј за слепилото“. На пример, заслепени од ЕУ и НАТО, од придобивките од владеењето, од себељубието и среброљубието, дел од граѓаните на Македонија станаа „слепи што можат да гледаат, но не гледаат“ – луѓе што иако можат да видат дека договорите со Грција и со Бугарија веќе ја разнебитуваат, распаѓаат Македонија, тие, всушност, не гледаат (или не сакаат да видат!) дека Македонија се разнебитува, се распаѓа
Романите на португалскиот писател Жозе Сарамаго – „најнадарениот жив романсиер во светот денес“ (Харолд Блум, 2003 г.) и добитник на Нобеловата награда за литература во 1998 година, не се лесни за читање: „читателите може да бидат одбиени поради неговата употреба на запирки наместо точки и неговото одбивање да го подели текстот на параграфи, така што страницата изгледа како застрашувачки печатарски блок… враќање на средновековните ракописи во кои нема празни места меѓу зборовите“ (Урсула К. Ле Гуин, 2010). Меѓутоа, читањето на неговите романи „всушност значи да се образуваш, да научиш одново како да го гледаш светот, да научиш нов вид на разбирање… како што се случува кога се среќаваш со сите големи романсиери, од Сервантес преку Џејн Остин, до Толстој, Вирџинија Вулф, Гарсија Маркез…“ (Урсула К. Ле Гуин, 2010).
Во денешниов текст ќе зборувам за два романа, „Есеј за слепилото“ (1995 година, на португалски јазик „Ensaio sobre a Cegueira“, англиски превод „Blindness“) и „Есеј за луцидноста“ (2005 година, на португалски јазик „Ensaio sobre a Lucidez“, англиски превод „Seeing“), кои ја обработуваат темата „светлина“ користејќи различни, но комплементарни теми. Дејствата на двата романа се сместени во ист неименуван град во неименувана земја, при што дејството на втората книга се одвива четири години подоцна од дејството на првата книга. Наративот во секоја од нив се однесува на еден различен, но дефинитивен настан, при што двата настана ги поврзува зборот (на португалски јазик) branca (brancо) – бел: во првата книга тоа е епидемија на слепило – „бело слепило“, во втората одлуката огромното мнозинство од граѓаните во градот на локалните избори да остави празни ливчиња – „бели ливчиња“. Природата на слепилото во „Есеј на слепилото“, Сарамаго ја опишува со изразот „cegueira branca“ – „бело слепило“, но исто така може да се преведе како „бело празно“ или „празнина на белината“. Настраданите гледаат само белина, сјај – тие се всушност заслепени од светлината, оттука, тие не се во темнина – очекуваниот опис што слепите го доживуваат. Централниот настан во „Есеј за луцидноста“, Сарамаго го опишува со синтагмата „o voto em branco“ – „празен глас“ или „гласање со празна хартија“. На денот на изборите, мнозинството гласачи (75 отсто) предаваат празни гласачки ливчиња. Во согласност со уставните одредби, вторите избори се одржуваат една недела подоцна, а бројот на празни гласачки ливчиња на вторите избори се зголемува на 83отсто.
Во „Есеј за слепилото“ граѓаните заслепени од светлината живеат со затворени очи, додека, пак, во „Есеј за луцидноста“ граѓаните што ги поднесуваат празни ливчиња, совладувајќи ја лекцијата за нивната претходна нормалност – нивното слепило, се надеваат дека од светлината на празните ливчиња некои други ќе прогледаат. Во двата романа, од една страна, Сарамаго ја разоткрива политичката логика типична за современите репрезентативни демократии: одговорот на владите на кризните ситуации е секогаш авторитарен – практикување моќ, која, иако ужасна, се прифаќа како нормална, нагласувајќи ги насилствата на државата во остварувањето на нејзините цели и покажувајќи дека институционалната форма на претставничката демократија е конституирана и обврзана со политичка логика во која, всушност, таквите насилства се „демократска нормалност“. Меѓутоа, во двата романа, од друга страна, Сарамаго се занимава и со основните претпоставки за остварување човекот да биде човек, да биде „политичко животно“ (zoon politikon), истражувајќи, меѓу другото, како, во услови кога нормалноста е нарушена, луѓето се поврзуваат едни со други. Така, во „Есеј за слепилото“, луѓето „можат да гледаат, но не гледаат“, тие „ја гледаат светлината“, но не можат да го видат својот пат додека не научат да си веруваат еден на друг и да се поддржуваат преку нивните практики, тогаш, кога ќе се случи тоа, епидемијата се повлекува и им се враќа видот. Во „Есеј за луцидноста“, „демократската нормалност“ треба да им даде на граѓаните политички глас, но во реалноста ја издава нивната доверба и ги прави безгласни, што овозможува граѓаните да се стекнат со луцидност, од која се плашат моќните и која ги турка кон тоталитаризам. За Сарамаго тоа не е случајно или неочекувано, бидејќи според него тоталитаризмот веќе демне во срцето на претставничката демократија дотолку што сѐ почестите повикувања на државната власт во името на народот се нејзините најпосакувани решенија за кризите.
Во „Есеј за слепилото“, Сарамаго предлага повеќе чекори за справување со епидемијата: изолирање на заболените (слепите и заразените) од остатокот на градот, згрижување во напуштена ментална болница во која заболените повеќе имаат статус на заробеници, кои се препуштени сами на себе, што доведува цивилизациските карактеристики постепено да се напуштаат, потоа етаблирање меѓу заболените на „владетели“, за конечно заболените да побегнат од установата, па, така, во целиот град слепите се насекаде, а сè помалиот број луѓе со вид, всушност, стануваат затворени. Клучна порака на Сарамаго е дека луѓето треба да се потпираат еден на друг, што претпоставува доверба, а без неа не може да има заедница. Преку доверба се запознаеме себеси и едни со други, оттука, разговорот меѓу сопругата на докторот и нејзиниот сопруг, во претпоследната реченица од романот, служи, по епидемијата, како момент на надеж што произлегува од разбирањето на состојбата во која се наоѓале граѓаните за време на епидемијата: „Зошто станавме слепи, не знам, можеби еден ден ќе дознаеме, Дали сакаш да ти кажам што мислам, Да, сакам, Јас не мислам дека ослепевме, Јас мислам дека сме слепи, Слепи што гледаат, Слепи луѓе што можат да гледаат, но не гледаат“ (превод од оригиналниот текст, па така, наместо точки се среќаваат запирки).
Во „Есеј за луцидноста“ резултатот – 83 отсто празни гласачки ливчиња, иако вознемирувачки, владата го третира како навреда на „демократската нормалност“, констатирајќи дека нејзиниот легитимитет „не е доведен во прашање“. Владата, сепак, презема различни чекори за справување со состојбата: по првите мерки што не успеваат, владата заминува од градот и го затвара градот за преостанатите во земјата, потоа се враќа наредувајќи им на сите да останат во своите домови (вклучувајќи ги поддржувачите) и започнува низа тактики за справување со кризата: кампањи за дезинформации, медиумски манипулации, случајни акти на државен тероризам, …, за на крајот, по лажната информација дека „сопругата на докторот“ – некогашната хероина во време на епидемијата на слепило, да заклучи дека таа е водач на заговорот за празни ливчиња и ја елиминира: на нејзиниот балкон, два куршума од пушка со придушувач ставаат крај на нејзиниот животот, а третиот завршува во нејзиното куче, кое „застрашувачки завива“ пред нејзиното мртво тело. Сарамаго го завршува романот со дијалог на двајца слепи: „Слушна ли нешто, Три истрели, одговори друг слепец, Но, имаше и куче што завива, Сега е запрено, тоа мора да беше третиот истрел, Добро, мразам да слушам кучиња како завиваат“.
Сарамаго, во двата романа, ги потсетува своите читатели дека „демократската нормалност“ – привилегија на малкумина, не е ниту демократија, ниту преставува основа за човечка еманципација, оттука заедно и „Есеј за слепилото“ и „Есеј за луцидноста“ претставуваат обид за разбирање на функционирањето на државите. И на државата Македонија. Можни размисли за Македонија, поттикнати од романите на Сарамаго, оставам читателите да замислат и да предложат. Прво што ми паѓа на ум се можните паралели со „Есеј за слепилото“. На пример, заслепени од ЕУ и НАТО, од придобивките од владеењето, од себељубието и среброљубието, дел од граѓаните на Македонија станаа „слепи што можат да гледаат, но не гледаат“ – луѓе што иако можат да видат дека договорите со Грција и со Бугарија веќе ја разнебитуваат, распаѓаат Македонија, тие, всушност, не гледаат (или не сакаат да видат!) дека Македонија се разнебитува, се распаѓа. Романите на Сарамаго целосно ја променија мојата перцепција за моќта на литературата: што таа треба да биде и може да направи во лудилото на сегашноста или, со зборовите на Сарамаго: „Бог е тишината на вселената, а човекот е крикот што ѝ дава значење на таа тишина“.
