„Моралот е суштина на човековото постоење и основна точка на човештината во човекот. Две нешта ја исполнуваат душата секогаш со понов и сѐ поголем восхит и со страхопочит колку што размислата почесто и поистрајно се занимава со нив: Ѕвезденото небо над мене и моралниот закон во мене. Нив не треба да ги барам и да ги насетувам како скриени во темнината или во бескрајот надвор од мојот хоризонт; јас нив ги гледам пред себеси и непосредно ги поврзувам со свеста за моето постоење… Моралниот закон ми открива живот независен од она што е животинско и од сиот сетилен свет – живот чија определба не е ограничена на условите и на границите на ова живејачка, туку оди во бесконечност“, Имануел Кант
За должностите, одговорноста, моралот и етиката во Република Македонија (1)
Секоја чесност почива врз почитувањето на должностите во животот
Ја живееме 34-та година од воведувањето демократија и плурализам во Македонија и на половина сме од третата декада на 21 век, а никако да воспоставиме парадигма на одговорност, принципи и етички и морални вредности во заедницата. Крајно време е да изградиме вредносен систем со демократски предзнак, чија есенција ќе бидат националната и општествената традиција и култура во кои ќе бидат втемелени работната етика и моралните принципи, како и одговорноста од секаков вид (кривична, прекршочна, дисциплинска, морална). За овие неопходни предуслови за одржлив демократски поредок и слободен општествен живот во државата и општеството пишува Сотир Костов во серијалот насловен „За должностите, одговорноста, моралот и етиката во Република Македонија“
Народниот гениј би рекол дека работите и состојбите во Македонија дојдоа нож до коска. На сите ни догори до под нокти и ни пукна филмот. Не знам по кој пат во последните години, поради неодговорност на надлежните власти (локални и државни) ни горат живи, млади и невини деца и млади, но и повозрасни луѓе. Гореа луѓе во модуларната во Тетово, гореа и гинеа луѓе во Ласкарци, ни изгореа луѓе во автобус на „Беса транс“, на „Дурмо турс“ и, еве, деновиве ни се случи најцрното неделно утро во историјата на Македонија – во Кочани, во нешто ниту клуб, ниту кабаре, ниту дискотека, туку супстандарден простор налик на магацин или шупа изгубивме 59 животи од Кочани, Облешево, Штип, Струмица, Скопје, Пробиштип. Немерлива трагедија, ненадоместлива загуба. Ни предизвикаа шок. Ни создадоа состојба на ужас. Чувствуваме бол-непребол. Деновиве сведочиме сестрана, сеопфатна, целосна и продлабочена истрага за пожарот во Кочани, која е во иницијална прва фаза, ама се појавуваат организаторите и агитаторите на политичките хајки и бараат улична правда, прејудицираат одговорност и прогласуваат виновни („…Убијци, убијци… бараме оставки…“). Тоа е грдо користење на непристојноста и злонамерата како инструменти за канализирање на силните емотивни реакции на членовите на сопствената група, кои далечински се диригирани и инструментализирани.
Наведените настани, кои ни се случија, а притоа не видовме совесно размислување на надлежните и одговорно постапување на институциите за нив, ја поттикнуваат критичката јавност да размислува, да зборува, да пишува и на кој било друг начин да реагира против нецивилизираноста што ни се случува, како во политиката така и надвор од неа – во бизнисот и граѓанската активност. Таквата нецивилизираност заслужува само наша осуда, секако и поставување прашања за состојбите во кои западнавме, за нивните причини, кои ги предизвикаа, и за последиците што ги трпиме.
Каде се тука разумот, свеста, совеста?
Долго време пред учи ни се случува морална, професионална и политичка перверзија. Тоа што во изминатите години ни го сервираа „избраните“, „именуваните“, „поставените“ и наместените, не беше ниту „д“ од демократија, ниту „п“ од правда и праведност. Напротив: прво преку фаворизирање пријатели и партнери ни наместија кронизам; потоа преку уфрлување во административната вертикала и хоризонтала си ги поставија роднините (сопруги/сопрузи, синчиња/ќерки, снаи/зетовци, браќа/сестри), со што корнизмот го зајакнаа со невиден непотизам. И ете ти ја корупцијата во сите пори на општеството. На така поставениот коруптивен терен, во изминатите години, создадоа суров монопол на власт, дискрециони овластувања, таму и каде што со закон се забранети, со што одговорноста испари, интегритетот беше спечен до корен, а транспарентноста формална, провидна и лажовна.
Доста беше! Итно треба да се вратат основните нормални правила на етичко однесување, да ги истакнеме професионалните стандарди и да прифатиме дека правните, уставни и законски, норми се задолжителни, за секој од нас. Буквално за сите членови на нашата општествена заедница. Тоа е морално! Од една страна ни обезбедуваат безбедност и сигурност во нашите животи, од друга страна, пак, значат дисциплина, ред и поредок, неопходни услови за спокоен и хармоничен живот во секоја општествена заедница.
Од каде да се започне со радикалните промени? Нема никакви дилеми, се започнува со нашите должности (дали и како ги извршуваме?) и со одговорноста за и од нив – дисциплинска, прекршочна, кривичноправна и морална. Па нели Кант нѐ учи дека моралот е суштина на човековото постоење, ама ние ука не фативме. Почитуваниот Кирил Темков повеќе од триесет години буквално нѐ моли да ги вградиме етичките принципи во нашето размислување, зборување и дејствување, ама ние глуви при уши и слепи при очи. Затоа назад во училишните клупи и да почнеме од начело, велеше еден мој драг учител.
Моралот го изразува етичкиот занес да се постигне доблест во однесувањето на човекот. Во тоа однесување врвен и морален неопходен принцип е етичката ригорозност. Тоа подразбира дека граѓанската етика во преден план ги става исполнувањето на должноста и одговорноста што произлегува од истата таа. Тоа е идејата за моралниот квалитет на личноста, која треба да го прави најдоброто. За ваквата највисока етичка позиција секој треба сам да се избори – со својата животна и работна ориентација и со своето постојано позитивно морално однесување. Треба да се биде задоен со ваквото сфаќање на животот, должноста и одговорноста, и треба така да се биде воспитан. Такви во античко време биле Римјаните (во раните фази на империјата), а денес се Јапонците, Германците, Евреите и други. Само со беспрекорно исполнување на должноста можат да се направат вистински остварувања на духовно, творечко, организациско, економско и политичко поле.
За должностите
Во одговорното извршување на должноста треба да се бара смислата на егзистенцијата. Тоа подразбира дека исполнувањето на должноста е најстрог морал. Значи: Пред сѐ должноста! Ова е парафразирана мисла на најпознатиот римски филозоф, беседник и државник Марк Тулиј Цицерон, кој го создал зборот морал. Тој го напишал делото „За должностите“, во кое се содржани највлијателните етички мисли во европската историја. Токму тие мисли, до денешни денови, биле основа за воспитување и изградба на моралните правила на одговорните личности во општеството. Цицерон нѐ учи дека секоја постапка на човекот треба да биде ослободена од лесномисленоста и од немарноста и дека човекот не треба да направи ништо за што нема доволно оправдани причини.
Со овие мисли Цицерон ја дал дефиницијата на должноста, во чија основа ги ставил доследноста и умереноста. Тој истакнувал дека постојано треба да бидеме будни и да внимаваме да не направиме нешто непромислено, немарно или неумесно. Според него, човекот е роден за сериозни работи и за поголеми остварувања. Сите треба да располагаат со разум што ги издигнува луѓето над сите други живи суштества.
Според Цицерон, тоа е изворот на сознанието за должноста од кој потекнуваат моралот и пристојноста. Од ваквата филозофија на должноста произлегуваат правилата на доследното и чесното живеење во заедницата. Многу подоцна филозофот и етичар Имануел Кант изградил етика во чија основа е вршењето на должноста. Тој во своето дело „Критика на практичниот ум“ ја претставува должноста како единствен морален принцип, кој не бара ништо, освен свое исполнување, а додава и обезбедува сѐ. Според Кант, моралниот закон за човекот е закон на должноста. Токму тој закон ги определува постапките на човекот во исполнувањето на неговата должност. Дали е така кај нас во Македонија?
Златни стихови
„Размисли пред да почнеш, да не направиш глупост – на човекот му е својствено да работи и да зборува лудо. Прави го само она што подоцна нема да те мачи! Не прави го она што не го знаеш, туку само она што треба – така ќе можеш да го минеш животот во најголема среќа. Не треба да го запоставуваш телесното здравје – но биди умерен во јадењето, пиењето и во вежбањето. Мера го нарекувам она што нема да ти создаде мака. Навикни се да живееш чист, кроток и доблесен живот! Внимавај да не го правиш она што во човекот алчноста ја буди! Немој без потреба да трошиш, ниту, пак, скржав биди – во сѐ мерата е најдобра… Не дозволувај сонот врз твоите нежни да се спушти очи – пред да направиш резиме на денот што изминал: Каде ли згрешив? Што ли направив? Што ли пропуштив? Почни од почетокот и потоа по ред тргни – ако си направил зло, прекори се; ако си направил добро, радувај се! Во тоа вежбај се, тоа прави го и кон тоа стреми се: Тоа ќе те доведе на патот на божествената добродетел“, Питагора.
Читајќи ги овие Златни стихови на Питагора, имајќи ја предвид и мислата на голем ум од антиката (Цицерон), дека не треба да правиме непромислени, немарни и неумесни работи, и секако имајќи ја на ум поуката од најголемиот етичар на сите времиња (Кант), дека должноста е единствен морален принцип, кој не бара ништо друго, туку само да го исполниме, мислам дека ја добиваме моралната траекторија на нашиот живот. Во заедницата постоиме според морални норми и принципи, а дејствуваме и егзистираме преку исполнување на стандардите и правилата содржани во нив.
