„Геополитика“, поттикната од сѐ уште актуелниот воен инцидент на Средниот Исток меѓу двата соседа и нуклеарни сили, Индија и Пакистан, прави еден кус историски пресек на настани и потсетува на факти во кои ја става Британија (Обединетото Кралство) во фокусот на својата аналитичка опсервација, претставувајќи политики на Лондон како генератор за длабоки и перманентни безбедносна жаришта
ФЕЉТОН НА „ГЕОПОЛИТИКА ЊУЗ“: КАКО БРИТАНЦИТЕ, ГО ПРЕТВОРИЈА ИНДИСКИОТ ПОТКОНТИНЕНТ ВО ХАОС (2)
Во август 1965 година илјадници пакистански војници, преправени како цивили (процените варираат помеѓу 5.000 и 40.000), ја преминаа договорената граница во Кашмир за да ги окупираат клучните точки во регионот и да предизвикаат незадоволство што ќе поттикне бунтови и ќе го ескалира конфликтот. Во исто време пакистанските герилски единици имаа задача да ја уништат транспортната инфраструктура, да ги ослабат комуникациските и логистичките центри и да напаѓаат аеродроми, со цел да создадат услови за оружен бунт во регионот.
Иако Индија првично ги повлече своите сили, самата операција беше неуспешна и се смета за фијаско меѓу воените аналитичари. Првата грешка на пакистанското воено раководство беше погрешната процена на ситуацијата во Кашмир – тие веруваа дека населението е незадоволно од индиската власт. Сепак, граѓаните на Кашмир не започнаа востание, туку ја информираа индиската војска за инфилтрираните борци, што овозможи да се откријат деталите од операцијата Гибралтар. Дополнителен проблем беа недостигот од координација меѓу пакистанските единици и општото несогласување со планот меѓу некои пакистански генерали.
Индиската армија започна операција за протерување на пакистанските војници од Кашмир и Џаму. Индиските сили го освоија превојот Хаџи Пир, што го отежна напредувањето на пакистанската армија. Како одговор на протерувањето на нивните сили од страна на Индија, Пакистан започна напад врз регионот Пенџаб, со што официјално започна Втората индиско-пакистанска војна на 6 септември 1965 година. Индија одговори со контранапади врз клучните позиции во Западен Пакистан, поточно градот Лахоре. Иако индиските сили покажаа супериорност во одредени сектори, особено во тенковските битки, бројот на жртви и стравот од понатамошна ескалација се зголемуваа. За малку повеќе од еден месец, во војната загинаа над 5.000 луѓе, од кои се верува дека неколку стотици се цивили.
Соединетите Американски Држави, Советскиот Сојуз и Обединетите нации извршија притисок врз двете страни да потпишат примирје, а на 22 септември беше воведен прекин на огнот според одлука на ОН. Премиерот на Советскиот Сојуз во тоа време, Алексеј Косигин, успеа да ги однесе двете страни на преговарачка маса во Ташкент, во денешен Узбекистан. На 10 јануари 1966 година, индискиот премиер Лал Бахадур Шастри и пакистанскиот претседател Мохамед Ајуб Кан потпишаа договор за прекин на огнот познат како Ташкентска декларација.
Декларацијата се согласи за враќање на состојбата на границите од предвоениот период, размена на воени заробеници и обиди за воспоставување долгорочен мир. Исто така, беше договорено двете земји да не се мешаат во внатрешните и надворешните работи една на друга и да воспостават економски и дипломатски односи. И покрај дипломатскиот успех, граѓаните на Индија и Пакистан не беа задоволни од овој резултат.
Од Ташкент до Јахја Хан
Падот на Ајуб Хан беше резултат на комбинација од внатрешни политички притисоци, социјални немири и губење на легитимитетот по војната од 1965 година. Потпишувањето на Ташкентскиот договор беше сфатено како „предавство“ на националните интереси, особено по прашањето на Кашмир. Граѓаните верувале дека Ајуб капитулирал и не ги искористил добро воените успеси. Тоа создаде силна основа за подемот на опозициските партии како што е Пакистанската народна партија (ППП), која го обвини Ајуб за корупција и авторитаризам. Оваа партија ја основал Зулфикар Али Буто, кој бил принуден од Ајуб Хан да поднесе оставка. Буто јавно го критикуваше Ташкентскиот договор и стана сè попопуларен меѓу граѓаните. Причината за основањето на партијата најдобро се гледа преку економската политика што ја водеше Ајуб Хан. Поголемиот дел од парите беа концентрирани во Западен Пакистан, поточно кај мала елита. Руралните области беа запоставени, што особено се почувствува во Источен Пакистан (денешен Бангладеш). Економската нееднаквост резултираше со масовни протести, штрајкови и немири. Друг важен фактор беше изборната контроверзност од 1965 година: изборите се одржаа преку недемократскиот систем „Основни демократии“, во кој наместо директно гласање на граѓаните, одлуката ја донесуваше избрана група од 80.000 локални советници. Со обвинувања за манипулации и притисок, Ајуб Хан ја обезбеди победата против популарната Фатима Џина, но го изгуби политичкиот легитимитет. Сите овие фактори доведоа до високо ниво на незадоволство во Пакистан, што го принуди Ајуб Хан да поднесе оставка од функцијата претседател. Ајуб го замолил Јахја Хан да воведе воена состојба и да ја преземе контролата врз земјата. И така Јахја Хан стана автократски лидер на Пакистан.
Од друга страна, политичкото прашање на Источен Пакистан стануваше сè позначаен фактор. Источен Пакистан, денешен Бангладеш, е оддалечен приближно 1.600 километри од Западен Пакистан и е претежно населен со етнички Бенгалци. Иако жителите на Источен Пакистан беа претежно муслимани, постоеја големи политички и културни разлики меѓу двата дела од земјата. И покрај тоа што имаше поголемо население, Источен Пакистан имаше помала политичка моќ, ограничен пристап до економски ресурси и послаба застапеност во федералната влада. Затоа идејата за независност започна уште во 1952 година, кога Бенгалците побараа бенгалскиот јазик да биде признаен како рамноправен службен јазик. Главната причина за политичката подреденост на Источен Пакистан беше концентрацијата на воено-политичка моќ во Западен Пакистан. Лигата Авами, предводена од шеикот Муџибур Рахман, тврдеше дека ги добила изборите во 1965 година, но тогашниот претседател Ајуб Хан наводно ги фалсификувал резултатите. Ова ја продолжи политичката маргинализација на бенгалското население во Пакистан. Шеикот Муџибур Рахман го предводеше таканареченото Движење од шест точки, политичка кампања за автономија за Источен Пакистан.
Основната идеја на движењето беше воспоставување федерација со многу слаба централна влада, која би била одговорна исклучиво за одбраната и надворешната политика. Шесте точки вклучуваа барања за економска независност преку воведување посебна валута или систем на заштита од централизација на финансиските ресурси во Западен Пакистан. Според предлогот, даноците би ги собирале покраинските власти, а не централната влада, додека секоја единица на федерацијата би имала целосна контрола врз приходите од надворешна трговија. Исто така, Источен Пакистан треба да има свои оружени сили за одбранбени цели. Благодарение на оваа програма, Муџибур стана најпопуларниот политичар во Источен Пакистан, а околу него се собра силно автономистичко движење. Сепак, иницијативата наиде на негативни реакции во Западен Пакистан, каде што се сметаше за закана за националното единство и суверенитетот на државата.
Во ноември 1970 година Источен Пакистан беше погоден од една од најсмртоносните хуманитарни катастрофи во историјата. Циклонот Бола ги погоди областите на Источен Пакистан и Западен Бенгал во Индија, убивајќи помеѓу 300.000 и 450.000 луѓе. Бавниот одговор на централната пакистанска влада и рамнодушниот став на претседателот Јахја Хан предизвикаа силно незадоволство кај населението на Источен Пакистан, предизвикувајќи бран протести против властите во Исламабад. Катастрофата и неефикасноста на одговорот на државата дополнително ги продлабочија веќе високите тензии и дополнително ги поттикнаа политичката радикализација и барањата за поголема автономија.
Кога Јахја Хан ја презеде власта во Пакистан, тој воспостави воена администрација за контрола на протестите и немирите. Тој вети враќање на демократска влада и воспоставување мир во земјата, што првично го направи многу популарен. Сепак, оваа популарност не траеше. Во согласност со ветувањето, Јахја Хан ги одржа првите демократски избори во Пакистан во 1970 година. На тие избори лигата Авами, предводена од шеикот Муџибур Рахман, освои апсолутно мнозинство во Националното собрание (160 од 300 места), со што доби право да формира влада. Но Јахја Хан и Зулфикар Али Буто одбија да ја предадат власта, плашејќи се дека спроведувањето на програмата на лигата Авами може да доведе до распад на државата. Политичките преговори меѓу Јахја, Буто и Муџиб не доведоа до договор за поделба на власта, што предизвика масовни немири и протести низ Источен Пакистан. Како одговор, пакистанската војска започна брутална репресија позната како операција „Срчлајт“, насочена кон насилно потиснување на бенгалското националистичко движење и протести. Операцијата конкретно беше насочена кон студенти, интелектуалци и политички активисти во Дака, каде што беа извршени голем број злосторства, вклучувајќи масовни убиства, силувања и други сериозни кршења на човековите права. Се проценува дека во операцијата биле убиени неколку стотици илјади цивили, а милиони биле принудени да избегаат во соседна Индија. Овие настани послужија како непосреден повод за Војната за независност на Бангладеш.
Мислав Поховски
(продолжува)
