Во каталогот по повод изложбата „100 години Требениште“ не само што со ниту еден збор не беше спомената земјата од којашто потекнуваат предметите туку за местоположбата на локалитетот е отпечатен дел од карта на бугарски јазик со итро смислена легенда: „детаљ од топографска карта“, без име ниту на областа, ниту на земјата! И сам по себе се наметнува заклучок дека наодите потекнуваат од Бугарија! Наводно бугарските колеги немале карта на македонски јазик, што, во ера на информатика, е наивно објаснување. А ако веќе проектот е заеднички, се претпоставува дека бугарските и македонските колеги соработувале и, ако соработката била искрена, требало од македонските колеги да побараат оригинална карта
Став
Во средината на декември минатата година на големи ѕвона беше објавено враќањето од Албанија на 20 икони украдени од македонските цркви и манастири неточно прикажано како прво враќање (реституција) на украдено културно наследство.
Тоа што нашите министри не се информирани од нивните стручни служби за работите од нивната област и задолженија, повеќе никого не чуди, та така министерката за култура постојно го повторува тоа, иако само по десетина дена (26 декември 2023 год.) во дневникот „Вечер“ беше укажано на неколку претходни враќања на украдени артефакти и на спречувања на изнесување културно благо од земјава.
И бидејќи истото тоа го повторуваат дури и академици(!?!) не е чудно што за наводно прво враќање на украдени предмети сложно гракаат и новинарите од културата: „За првпат во нашата држава успешно е извршена реституција на културно наследство.“; „Ова е и првпат во регионот да се случи враќање на украдено заштитено културно добро, а и еден од ретките случи во светот, воопшто.“; „Од осамостојувањето (повеќе од три децении), во Македонија ова е прва реституција на одлеаното културно богатство.“; та дури дека: „.. првпат во историјата една држава на друга да ѝ врати бесправно одземено културно наследство“, а што е целосно неточно!
Затоа е потребно да потсетиме на неколку претходни примери на враќање на мошне значајни предмети. Така, во далечната 1972 г., само една година по крадењето од постојаната поставка на Музејот на современата уметност во Скопје, беше вратена уметничката слика „Глава на жена“, масло на платно, подарок од Пабло Пикасо на градот Скопје по земјотресот во 1963 год.
А, пак, во 2006 год. повеќе од 200 археолошки предмети датирани меѓу VII и I век од ст. ера запленети од полицијата на Р Словенија при обид за изнесување од страна на македонски граѓанин, по само едногодишна експертиза на нашите и на колегите од Народниот музеј од Љубљана ѝ беа вратени на Р Македонија.
Украдените икони, пак, иако имаа регистарски броеви означени од страна на македонските институции за заштита на спомениците на културата, од Албанија беа вратени дури по цели 10 години!
И за разлика од министерката за култура, која веројатно нема време за читање, новинарите треба да читаат барем вести од културата за да знаат како да пишуваат. Многумина ќе се сетат на старата изрека дека новинарите се професионални незнајковци – направена во времето кога новинарите мораа да пишуваат за теми од сите области. Но, тоа повеќе не е така, зашто новинарите денес се специјализирани за определени области. И затоа несфатливо е кога новинарите не само што не се во тек за тоа што пишуваат туку даваат погрешни податоци. Ова е дотолку повеќе неприфатливо што денес, во информатичка ера, многу е лесно да се проверат податоците.
Така, во написот за нашето „фундаментално право“ за враќање на украдени културни добра за златните маски од некрополата во с. Требеништа се тврди дека во Софија се наоѓала само една, „третата златна маска“, а всушност таму се однесени ПРВИТЕ ДВЕ МАСКИ откриени на овој локалитет, објавени безброј пати, не само во стручната литература туку и во онаа за широка публика! Ова е дотолку понесфатливо зашто сите пет маски – последната е откриена во Охрид – по повод 100-годишнината од откривањето на првите две маски во с. Требеништа од страна на бугарската војска, во 2019 год. со неколку месеци задоцнување, беа цели шест месеци изложени во Археолошкиот музеј среде Скопје!
Од друга страна, пак, овие новинари делат совети дека „прво треба да се подготви прецизно дефиниран список на артефакти“. И што ако се направи список кога никој од одговорните (вклучувајќи ги и новинарите) нема да го чита, зашто не „можат“ да ги видат артефактите ниту кога им се изложени пред очите! Доказ за негрижата на нашите институции е фактот што враќање на иконите е побарано дури пет години по известувањето од албанската влада за нивно пронаоѓање!
Ај што не се знаат основни работи, туку се даваат изјави: „Не се знае што друго е однесено во белградскиот музеј“, како и дека „Податоците се чуваат како најголема државна тајна“, коишто не се точни! Имено, музејските работници многу добро знаат што сѐ се чува во музеите во странство, зашто најголем дел од одземените предмети е објавен и научно обработен првенствено заради нивното значење за науката (впрочем затоа и биле украдени) и ги красат нивните витрини – но со „затскриено“ потекло. Имено, освен местото на наоѓање, коешто според музејските правила е задолжително, често се избегнува (особено кај соседите) да се спомене државата каде што се најдени, та така освен стручњаците, широката публика не е свесна дека станува збор за артефакти од туѓа национална култура и историја.
Така, во каталогот по повод споменатата изложба „100 години Требениште“ не само што со ниту еден збор не беше спомената земјата од којашто потекнуваат предметите туку за местоположбата на локалитетот е отпечатен дел од карта на бугарски јазик со итро смислена легенда: „детаљ од топографска карта“, без име ниту на областа, ниту на земјата! И сам по себе се наметнува заклучок дека наодите потекнуваат од Бугарија! Наводно бугарските колеги немале карта на македонски јазик, што, во ера на информатика, е наивно објаснување. А ако веќе проектот е заеднички, се претпоставува дека бугарските и македонските колеги соработувале и, ако соработката била искрена, требало од македонските колеги да побараат оригинална карта.
Прекрасен пример за добрососедска соработка, со која толку многу се гордеат нашите музеалци, коишто, иако благовремено им укажав, дозволија да се печати карта на бугарски јазик! Причините за тоа не е тешко да се насетат. Пропуштена е ретка можност културното богатство од некрополата во с. Требеништа да се промовира како изворно македонско. И ако молчиме и дозволуваме нашето културно наследство да се прикажува како туѓо наместо да го промовираме како наше, се поставува прашањето со кој образ да бараме враќање на однесените предмети и дали можеме да се надеваме дека ќе успееме да го вратиме.
Автор: Наде Проева
