Дел од анализата за спорот меѓу Украина од една страна и Унгарија и Словачка од друга страна, за нафтата, на експертот за европски политики и за процесот на проширување на ЕУ од Брисел, Зекеријах Смајиќ
Меѓу милионите среќници што имаа привилегија да заминат на повеќенеделен (платен) годишен одмор ова жешко лето сигурно има и педесет илјади европски бирократи и функционери, кои традиционално во август заминуваат на летен аџилак. За да се види светот и да се закрепне по уште една долга година и исцрпувачка услуга во име на евроинтеграциите и „поразот на Русија“.
Исклучок е Европскиот суд на правдата (ЕСП), кој има летен распуст дури од почетокот на последната недела во јули до крајот на втората недела во септември. Судиите на ЕСП дури имаат тринеделен одмор за време на Велигден и две недели за време на Божиќ. Ваквото празнување, секако, не важи за „обичните“ вработени во судот, кои одат на работа и кога нема европски судии и кога нема судски рочишта, освен, се разбира, во август, кога само дежурните работат во највисокиот европски суд.
На Унгарија и на Словачка нема кој да им одговори
Со овој релаксирачки годишен одмор, всушност, сакав да одговорам на едно суштинско прашање за Унгарија и Словачка: Зошто никој во Брисел во август не се осврна посериозно на барањата од највисоките државни нивоа на овие две членки на Европската Унија за поддршка во (не)очекуван спор за нафтата со Украина, која од неодамна има статус на кандидат за полноправно членство во Унијата?
Да потсетиме: по сеопфатната инвазија на Москва врз Украина во 2022 година, ЕУ воведе ембарго за увоз на руска нафта, но привремено го ослободи снабдувањето од нафтоводи што транспортираат руска нафта во Унгарија, Словачка, Чешка и Бугарија со цел да им се даде време на овие земји годинава да најдат алтернативни извори на снабдување. Меѓутоа, Украина во јуни самоиницијативно (во договор со ЕУ) го блокира транзитот на сурова нафта од нафтоводот што најголемата приватна московска нафтена компанија „Лукоил“ ја продаваше во Централна Европа. Во Братислава и Будимпешта ваквата одлука на Киев предизвика разумен страв од можна дестабилизација на пазарот на нафта среде празничната сезона, а индиректно од криза во снабдувањето со електрична енергија, како и зголемување на малопродажните цени.
Приватната руска нафтена компанија „Лукоил“ обезбедува околу 50 отсто од нафтата што се испорачува преку јужниот крак на украинскиот гасовод „Дружба“. Други доставувачи преку овој гасовод се руските државни компании „Татнефт“, „Газпром нефт“, приватниот „Руснефт“ и малите производители. Украина даде малку информации за новите санкции и не кажа зошто тие целат на „Лукоил“, а не на другите руски нафтени компании.
Последната комуникација меѓу Унгарија и Словачка со високи претставници на ЕУ се случи на 1 август, кога словачкиот премиер Роберт Фицо се закани дека ќе го прекине извозот на дизел во Украина, и на 2 август, кога унгарскиот министер за надворешни работи и трговија Петер Сијарто разговараше со заменик-претседателот на Европската комисија, Валдис Домбровскис. Сијарто подоцна изјави дека уште во разговорот било јасно оти повредените членки на Унијата и на Европската комисија сосема поинаку гледаат на природата и на последиците од последната украинска одлука.
– Иако Унгарија и Словачка веруваат дека Европската комисија не треба да дозволи ниту еден кандидат за членство во Унијата да си игра со две земји членки и да ја загрозува безбедноста на нивните енергетски резерви, ставот на Европската комисија е дека нема да се меша во овој спор – резимираше унгарскиот министер.
Кој удира во клин, кој во плоча?
Додека Сијарто потсетува дека со најновата одлука украинската влада загрозува „третина од унгарскиот увоз на нафта од исток“ и дека во случајот со Словачка овие пропорции се речиси 45 отсто, потпретседателот на Комисијата Домбровскис смета дека „извозот на руска нафта во Унгарија и Словачка не е засегнат сѐ додека санкционираната руска компанија ’Лукоил’ самата не е сопственик на извезената нафта“.
Додека Унгарија и Словачка ја гледаат најновата украинска одлука како прекршување на Договорот за пристапување на Украина во Европската Унија, портпаролот на комисијата Балаш Ујвари им навести на новинарите во Брисел на првиот ден од август дека „во овој момент никакви итни консултации не изгледаат оправдано“, тврдејќи дека „според Комисијата за прелиминарна процена, санкциите против ’Лукоил’ не претставуваат непосреден ризик за безбедноста на снабдувањето во која било од засегнатите земји членки“.
И покрај овие тврдења, Будимпешта и Братислава се свесни дека евентуалното продолжување на санкциите и тешкотиите во испораките на руската нафта ќе имаат долгорочни последици за економијата и енергетската безбедност на овие земји.
Одбивањето на Европската комисија да отвори итни консултации со Украина – која е предвесник на можните правни постапки против „прекршителите“ на европските норми (на кои подлежат и земјите кандидати за членство), може да има многу сериозни правно-политички и економски импликации. Но не импликациите за официјален Киев, кој очигледно го прекрши трговскиот договор со Брисел од 2014 година, туку за Унгарија и Словачка, кои се полноправни членки на блокот веќе дваесет години.
Навестување за нова, можеби решавачка битка за федерализација на Унијата
Првата, економска и политичка импликација е дека Европската комисија бара од Унгарија и Словачка да се ослободат од зависноста од руската нафта што е можно поскоро и, како и повеќето други земји членки, да ги диверзифицираат, т.е. да ги прошират сопствените мрежи за снабдување со енергија, почнувајќи од премисата дека диверзификацијата е еден од начините за добро управување со ризикот. Унгарија и Словачка, како Чешка и Бугарија, се изземени од санкциите на ЕУ за увоз на руска нафта од нафтоводи до крајот на годинава, кога дефинитивно треба да заврши транзитот на руска нафта за овие земји преку Украина.
Тоа не е лесна задача ако се има предвид дека во периодот од јануари до април годинава 41 отсто од нафтата и 82 отсто од природниот гас што Унгарија ги увезува доаѓаат од Русија. Во Словачка во истиот период 60 отсто од нафтата и 85 отсто од природниот гас дошле од Русија! Дополнително, во сила се правно важечки меѓудржавни договори за купопродажба на енергетски производи, чие еднострано раскинување има последици.
Втората, правна и политичка импликација е неспоредливо понеповолна. Со отфрлањето на улогата на посредник меѓу Украина како кандидат за членство и двете полноправни членки на блокот, Европската комисија им стави до знаење на „суверенистите“ појасно од кога било досега дека суверенитетот на земјите членки повеќе нема да биде над врховизмот на Унијата како супердржава. Со други зборови: Унгарија и Словачка може да имаат и имаат проблеми во снабдувањето со руска нафта преку украинските нафтоводи, но енергетската безбедност и суверенитет на која било членка на Унијата не се поважни од повисоките интереси на (мнозинската) Унија. А повисокиот интерес на (мнозинската) Унија во овој случај е протекционизмот кон Украина и казнувањето на Русија на сите можни и невозможни начини.
Иако правната основа на ЕУ е меѓународноправен договор склучен помеѓу заедницата и суверените држави и иако Европската комисија како највисок орган на извршната власт е основана од земјите членки со цел да се имплементираат интересите на членките врз основа на принципите на меѓусебна соработка, солидарност и просперитет на европските граѓани – „јакнењето на Унијата на штета на парцијалните интереси“ уште еднаш остана еден од највисоките приоритети на владејачката Народна социјалдемократска политичка елита во Брисел. Таков наратив најави неодамна реизбраната претседателка на Европската комисија, Урсула фон дер Лајен, во својот програмски говор на пленарната седница на Европскиот парламент кон средината на минатиот месец.
Темелот на врховизмот во Европскиот суд на правдата
Еден од најдобрите познавачи на европското законодавство и уставното право, поранешен судија на Сојузниот уставен суд на Германија и професор по јавно право, Дитер Грем, во познатата книга „Европа да – но каква?“, главниот виновник за преобликувањето на почетната „Европа на татковините“ (како што значеше Франција под Де Гол), во Унија со поголем суверенитет и стратегиска автономија (како што се залагаше сегашниот француски претседател Макрон) – тој го гледа таму каде што речиси никој друг не го има видено претходно: во Европскиот суд на правдата. Да, во тој суд до кој Унгарија и Словачка најавија жалби за непостапувањето на Европската комисија за заштита на интересите на европските членки на почетокот на август. Затоа што овој суд постои токму поради оваа причина: да ги реши евентуалните спорови меѓу европските институции/европското право од една страна и земјите членки/националните законодавства од друга!
Професорот Грем смета дека „одвојувањето на извршните и судските тела на Европската Унија – особено Комисијата и Европскиот суд на правдата од демократските процеси во земјите членки и самата Унија, претставува главен мотор на сѐ поочигледната унитаризација на европските институции, но и на сѐ погласното отфрлање на Европската Унија каква што е сега.
Корените на ваквата независност на официјален Брисел, според професорот Грем, се скриени и прикриени, а се наоѓаат токму во правната практика на Европскиот суд на правдата, кој од 60-тите години на минатиот век, чекор по чекор, писмо по писмо, ги остварува европските договори и од европската „суверена татковина“ го моделира европското суперјаве во кое патриотизмот и народите престануваат да бидат најважни. Ова е патот од евроеуфоријата и прифаќањето на Унијата како идеал од 1950-тите до евролетаргијата и отфрлањето со кое се соочува ЕУ денес.
Орбан ја препозна „стапицата“ на скриениот европски суверенитет
До речиси идентичен заклучок како и германскиот професор по право дошол и унгарскиот премиер Виктор Орбан. И тој е единствениот меѓу лидерите на ЕУ што денес јавно говори за феноменологијата на скриената национализација на Унијата.
Во својот „историски говор“ пред студентите на Слободниот универзитет на Универзитетот „Балваниос“ во Романија, одржан на крајот на јули, Орбан за оваа жешка тема рече: „Ако внимателно ги читаме европските документи, јасно ќе препознаеме дека главната цел на денешен Брисел е да се надмине нацијата. Вистина е дека на Запад имаат многу чуден начин на пишување и изразување на оваа идеја – тврдејќи дека националните држави мора да се надминат и да се задржат само некои од нивните помали траги. Но, поентата на сите овие европски документи е дека на крајот моќта и суверенитетот на државите и народите треба да се пренесат на заедничките тела на Унијата. Според тоа, во нивните умови нацијата е историска или минлива творба родена во 18 и 19 век, па може да исчезне исто како што е создадена. За нив западната половина на Европа е веќе постнационална! Ова не е само политички поинаква ситуација… Се обидувам да докажам дека ова е сосема нов ментален простор што ќе треба да го прифатиме или да го отфрлиме. Ако, според тоа, не гледате на светот од гледна точка на националните држави, пред вашите очи се отвора сосема друга реалност. Во тоа лежи проблемот, односно причината зошто земјите од западната и источната половина на Европа не се разбираат, зошто не можеме да се договориме…“, резимира Орбан.
Со одлуката на Европската комисија да не застане зад националните енергетски интереси на нејзините две загрозени членки (Унгарија и Словачка), ЕУ неодамна влезе во нова, навидум неповратна фаза од својата историја. Од Унија заснована на закони, соработка и солидарност меѓу нејзините членки, Унијата веќе е заглавена до врат во калта на ад хок „правилата“.
Тврдењата на Брисел дека прекинот на руската нафта преку Украина не ја загрозува енергетската безбедност на Унгарија и Словачка доведоа не само до последната поделба меѓу централните институции и одделните земји членки туку и до прашањето за самото значење и суштината на основачките договори на првобитната Европска економска заедница и сегашната Унија. Затоа, несомнено е дека демократскиот легитимитет на ЕУ може да се врати само преку реполитизација на европскиот процес на одлучување, во кој главната улога повторно ќе ја имаат земјите членки, заменувајќи ги заедничките извршни, законодавни и судски овластувања на Унијата. Без ова, проблемот со недостигот од демократија во ЕУ ќе биде уште поизразен, а Унијата неминовно уште повеќе ќе се доближи до парламентарен систем на владеење.
Зекеријах Смајиќ
