Повод: доделување на меѓународната Толстоева награда за книжевност на писателот Венко Андоновски
Годинешната меѓународна Толстоева награда „Јасна Полјана“ ја доби македонскиот писател Венко Андоновски, пошироко познат на Балканот. Наградата му е доделена за романот „Папокот на светлината“ од еминентно писателско жири во состав: Владимир Илич Толстој (правнук на Лав Н. Толстој), Алексеј Варламов, Евгениј Водоласкин, Владислав Отрашенко и Павел Басински. Од 30 номинации од 16 земји и 5 континенти, жирито во категоријата „странска литература“ се реши за потесен избор од осум наслови: „Палата на соништата“ на Исмаил Кадаре (Албанија), „Внука“ на Бернхард Шлинк (Германија, познат по романот и филмот „Читачот“), „Зимски војник“ на Даниел Мејсон (САД, познат по „Пијано штимер“), „Пиштарки“ на Фернандо Арамбуру (Шпанија), „Кожурец“ на Џанг Јуеран (Кина), „Звукот на нештата што паѓаат“ на Хуан Габриел Васкез (Колумбија), „Ветување“ на Дејмонд Галгут (Јужна Африка) и „Папокот на светлината“ на македонскиот писател Венко Андоновски.
Одлуката за наградата е донесена едногласно.
Со оваа награда, името на македонскиот писател се придружува како деветто на листата на досегашните осуммина добитници: Џулијан Барнз (Велика Британија), Ју Хуа (Кина), Рут Озеки (Kанада-САД), Орхан Памук (Турција), Марио Варгас Љоса (Перу), Патриша Данкер (Велика Британија), Хернан Ривера Летелиер (Чиле) и Амос Оз (Израел). По тој повод, писателот Павел Басинскиј направи интервју со Венко Андоновски за „Росискаја газета“.
Венко, колку што ми е познато, во овој миг се јавувате како главна писателска фигура на балканската книжевна територија. И, што е интересно, и светот и Русија површно знаат што е балканската литература. Што значи за вас „балканска книжевност“? Што претставува таа сама по себе?
Венко Андоновски: Она што е сигурно е дека балканската книжевност е книжевен конструкт, како што е конструкт и поимот „овошје“, а се состои од повеќе различни видови овошје. И поимот „светска книжевност“ е конструкт, генерализација што реално не постои, зашто се состои од национални книжевни корпуси. Така, и балканската книжевност се состои од неколку важни национални балкански книжевности: македонската, српската, хрватската, бугарската, грчката, црногорската, словенечката, албанската, романската… Кога говориме за книжевност, ние сме нужно упатени на национални или географски одредници, како што е, на пример, „словенски книжевности“, а поголемиот дел од балканските книжевности се јужнословенските книжевности. Но, иако се повикуваме на национален критериум, секогаш кога говориме за книжевност, ние сепак говориме за нешто општо, како што е математиката. Не постои бугарска, македонска или српска математика; математиката постои кај сите народи, и кај сите народи математиката е или добра (точна) или лоша (погрешна). Така е и со добрата книжевност. Но, од политички, верски, геополитички и други аспекти, сите тие „книжевни математики“ се различни. Сепак, сите заедно, во вредносна смисла за мене го претставуваат книжевното срце на светот, еден вид „папокот на светот“. Запад си има свои признаени писатели, Исток си има свои признаени писатели, а Балканот е „неодредено“ книжевно место, во смисла на признание. На него се води вистинска борба за меѓународно признавање, во смисла – ќе биде ли таа книжевност признаена како западна или како источна? И повеќето мои студенти, млади писатели, посакуваат денес да добијат признание на Запад; еден помал дел го посакуваат тоа на Исток. Јас во принцип не се борам за успех на моите книги (дури и децата ми забележуваат дека сум многу инертен во тој поглед), но се случува дека Исток повеќе ме препознава од Запад, иако имам свои солидни успеси и во западниот книжевен свет. Но едно е сигурно: Балканот за мене, во книжевна смисла, е папокот на светлината. Сјајна книжевност, неверојатни таленти на мал простор!
Колку што ми е познато, Вашиот роман „Папокот на светот“ е преведен на повеќе јазици и има одлична книжевна рецепција?
Венко Андоновски: Моите дела се преведени на петнаесетина јазици, како посебни книги. Но јас немам книжевен агент. И сè што е преведено е преведено од мои пријатели, на нивна иницијатива. Не ме обеспокојува тоа. Што е мое ќе дојде, јас во тоа верувам како во животна филозофија.
Кога веќе спомнавте „книжевен агент“, еве: во вашиот нов роман, „Папокот на светлината“, има една за мене совршено впечатлива сцена, каде што главниот лик Јан, балкански писател, разговара со германски книжевен агент, на саемот на книгата во Франкфурт. Ликот му кажува на агентот дека книжевноста треба да има свои духовни вредности, а агентот не мисли така и му укажува дека книжевноста е стока, која се пишува за да ги задоволи потребите на читателот. Кое е вашето лично разбирање на нештата? Дали за вас книжевноста треба да исполни духовни задачи, а не само да ги задоволи потрошувачките потреби на читателите?
Венко Андоновски: Постои добропознатата книжевна мистификација дека Аристотел, освен „Поетиката“ посветена на трагедијата и епот, напишал и втор том, посветен на комедијата. Но таа книга никој ја нема пронајдено; археолозите ја немаат откопано. Умберто Еко, како и другите теоретичари на рецепцијата, кои акцентот го ставаат на читањето, а не на пишувањето, смета дека и да е напишана, доколку книгата нема барем еден читател – таа не постои. Во таа смисла, публиката е важна: непрочитаната книга не постои. Но, денес сме сведоци на една хипертрофија на теоријата на рецепцијата, што значи дека е хиперболизирана „улогата на читателот“ (Умберто Еко), ама е злоупотребена во една трговска смисла, во добата на консумеризмот: мислам на поимот „бестселер“. Се разбира, и таа категорија е нестабилна и несигурна: купената книга не значи и прочитана книга. Тоа значи дека и купената книга не постои ако не е прочитана, без разлика што е „прокнижена“ на касата и пресметана во милионскиот тираж на бестселер-авторот. Затоа, кога говориме за бестселери, мораме да бидеме многу внимателни. Дури и прочитаниот бестселер станува дел од консумеризмот ако ги задоволува само денешните потреби на просечниот читател – во најголем дел тоа се забавата, разонодата, возбудата, покачување на адреналинот. Тие и такви бестселери што задоволуваат консумеристички потреби се сврзани со темите за сексуалните слободи, неограничените слободи во општеството воопшто, со промена на биолошкиот пол, со таканаречената „култура на стравот“ (стравот одлично се продава како книжевна стока) – на пример, страв од терористи што футуристички напаѓаат мегалополиси и создаваат есхатолошки девастации во современото човештво. Тие и такви теми денес ја привлекуваат просечната публика од средната капиталистичка класа. Но мое длабоко убедување е дека секоја вистинска книжевност мора да постави три главни прашања: што е човекот, од каде доаѓа и каде оди? Во таа смисла, јас сум доста конзервативен како писател, зашто не ме интересираат ниту книжевната мода, ниту потребите на читателот. Па, не сме ние писателите келнери кои на публиката ѝ послужуваат она што таа нарачала – книжевноста не е угостителска дејност! Мене ме интересираат вечни теми: кога ќе умрам, ќе остане ли зад мене некаков континуум на мојата свест, душа во која моето постоење ќе продолжи – или не? Темите како сиромаштија, нееднаквост, расизам, човекови права – се теми што треба да ѝ служат само како книжевна сценографија на главната мистерија – сме смртни или бесмртни?
Кај вас, главниот лик едно време сака да се замонаши, но потоа од монаштвото се враќа во мирјанскиот свет, во обичниот живот. Вие сметате дека правдата и добрината треба да се бараат и шират во световниот живот, не само во манастирските ѕидини? Тоа за мене е многу важна поента на романот.
Венко Андоновски: Апсолутно. На светот му се потребни добри луѓе, не само на малиот територијален азил наречен манастир! Ајде да разјасниме за рускиот читател: да почнеме со името. Јан Лудвик е лик од мојот претходен роман, „Папокот на светот“, а „позајмен“ е од романот „Шега“ на Милан Кундера. Во претходниот роман, јас го зедов ликот Јан Лудвик од Кундера, и од шеесеттите години, време на радикален социјалистички тоталитаризам, го поместив да живее кон крајот на дваесеттиот век. За жал, се добија исти резултати: тој и кај мене е „дисидент“, отпадник, но кај мене живее во друг тип тоталитаризам, кој сега веќе не е социјалистички, туку тоталитаризам на демократијата. Единствената разлика е што кај Кундера ликот завршува интерниран на принудна работа во рудник, а мојот Јан завршува доброволно како циркусант, во циркус, како во некаков азил од тоталитарното општество кое само се декларира за „демократско“ и „плуралистичко“. За тој мој прв Јан, државниот, централизиран тоталитаризам се умножил во повеќепартиски тоталитаризми. А во последниот роман, „Папокот на светлината“, мојот втор Јан е веќе на моја возраст (или барем размислува како човек на моја возраст), и повторно се наоѓа во – тоталитаризам, овој пат – тоталитаризмот на безграничните слободи на човека, кои се обични страсти. Колку повеќе ги задоволуваш, толку повеќе огладнуваат. Овој мој втор Јан Лудвик живее во целосно бесмислен свет. И – што ѝ преостана на мојата генерација како смисла на животот? Животот, идеологиите, политиките – сите тие меганаративи станаа бесмислени, ја изгубија смислата. Страстите се бесмислени, тие се бездна без дно. Единствено што на Јан Лудвик од мојата генерација му остана е повторно – Христос. И уметноста, која е второ име за Христос. Човек мора во нешто да верува, мора во нешто да најде смисла. Човекот е суштество кое може без храна 14 дена, без вода 7, ама без смисла – ниту една секунда. А што ќе се случи со моите деца, со најновите генерации? Дали и тие ќе бараат смисла во Христос и уметноста? Тие живеат во корпоративно, консумеристичко општество на задоволување на најосновните потреби, и откако ќе ги задоволат, веќе немаат интерес да се обеспокојуваат со прашањето што е смислата на животот. За нив смислата на животот е да ги задоволат потребите: да имаат убава облека, да имаат убав автомобил, добро платена работа. Тоа е денешниот свет и тука не помага лелекање. Затоа реков – јас сум конзервативен во тој поглед, барам подлабока смисла од задоволување на страстите и потребите. Ќе видиме, од делата на нашите деца, како ќе изгледа Јан Лудвик на нивното време.
Мене ми се чини дека сте прозаист кој си игра со постмодернистичките стилови. Си играте во романот со жанрови, наместа користите и формат на филмски скрипт како романескна можност, си играте дури и со компјутерски фонтови: Times New Roman поминува во Cоurier, за да означи друго расположение и друго значење. Тоа е чиста постмодернистичка постапка. Се сметате себеси за постмодернист?
ВЕНКО АНДОНОВСКИ: Не, не се сметам. Јас во извесна смисла сум и противник на тој термин. Интересно е што и моите колеги писатели и критичари ме именуваат како постмодернист. Но тоа не е така. Формата во моите дела можеби е постмодернистичка, но постмодернизмот се фокусира многу повеќе на формата, отколку на содржината, а во моите романи не е така. Ќе ви дадам пример, за да ме разберете. Сите ние ја знаеме формата на Аристотеловиот силогизам: „Сите луѓе се смртни. И Сократ е човек. Значи, и Сократ е смртен“. Тоа е точно, логички точно, формално беспрекорно изведено, како и најдобриот постмодернизам на формата. Но, гледа ли некој нешто трагично во оваа беспрекорна форма, ја гледа ли некој трагичната содржина? Гледа ли некој трагедија во тоа што Сократ ќе умре?! Па затоа, ги прашувам сите оние што ме вклучуваат во силогизмот на постмодерната: гледате ли дека јас плачам над содржината? Да, применувам постмодерни техники, но силно сум сврзан за содржината (гносеолошка, сознајна доминанта), што и не е баш својствено за постмодернизмот. За него е покарактеристична онтолошката доминанта на текстот.
Мене во Вашиот роман ме воодушеви многу тоа што имате доволно цврсто книжевно сиже и мошне длабоки филозофски размисли. Дали се чувствувате повеќе писател или филозоф?
Венко Андоновски: Слични прашања му поставуваа и на Кундера, а тој беше мој идол. Јас мислам дека нема книжевност без филозофија. Јас пишувам за она што го гледам, за она што ме боли, што ме тревожи, ме вознемирува, за она што сум го доживеал. И кога би немал усвоено некаква филозофија, би ја немал онаа призма низ која се прекршува стварноста за да стане книжевност. Претставете си како би изгледала книжевна сцена без призма на филозофија, во која еден насилник ми го одзема моето паркинг-место на паркингот. Кога би немало филозофија, таа сцена би била полна сочни пцости, викања, можеби и физичко насилство (тоа денес публиката го сака и бара). А кога би имало филозофија, таа сцена, наместо вулгарни кратки реплики, би содржела цел есеј за насилството, гревот и проштевањето. За мене роман без филозофија, без мудрости – е обичен западен „Мекдоналдс“, фастфуд-книжевност. Лесна, потрошувачка книжевност.
Интервјуто го правиме во Јасна Полјана, местото на живеење на Толстој, па затоа морам да ве прашам: што е за вас Толстој? Писател, филозоф, личност?
Венко Андоновски: Лав Толстој, како и Ајнштајн, е универзален ум. Тој ги обединува и науката и религијата во својата книжевна уметност. Вчера во музејот на Толстој го видовме личниот подарок на Едисон за Толстој – првиот фонограф. Тие се допишувале, се знаеле. Тој факт, што на Толстој му биле познати сите значајни американски писатели и светски интелектуалци на неговото време, што и тие него го ценеле, говори дека вештачки воспоставената бариера меѓу „Исток“ и „Запад“ всушност не постои. Тоа е само политичка измислица, иако постојат културни разлики. Но, генијот е универзален ум, космополит, а Толстој е гениј. За него не постојат граници. Постои една светска Република на гениите, за која не е потребен пасош, освен генијалниот ум. Како тој на Толстој, Тесла, Едисон, Ајнштајн, Чехов, Гогољ, Достоевски, Моцарт…
